بشر در عصر نوسنگی به منظور رفع نیاز خود به فکر استفاده از مواد قابل انعطاف از جمله الیاف گیاهی افتاد، چرا که او توانست با درهم بافتن الیاف گیاهی و شاخه و برگ های درختان، اشیای مختلف تهیه کند.
کشف ظروف گلی دارای اسکلت سبدی گویای آن است که بافت محصولات گیاهی مانند سبد، پیش از سفالگری رواج داشته است. ساخت ظروف و زیرانداز با استفاده از الیاف گیاهی در ایران باستان نیز رایج بوده و گواه این مطلب طناب، سبد و زیراندازهای حصیری مکشوفه از کاوش های باستان شناسی شهر سوخته است.
مرواربافی در استان های مازندران، همدان، خوزستان، گیلان و … رایج است. به گفته استاندار “صنایع دستی- مرواربافی-آیین کار” که در دویست و پنجمین اجلاس کمیته ملی استاندارد خدمات مورخ ۱۴/۵/۱۳۹۳ مورد تصویب قرار گرفته است، عمده ترین مرکز کشت مروار، شهرستان ملایر بوده و مروارهای کشت شده در این شهرستان از مرغوبیت خاصی برخوردار است به همین علت اکثر مرواربافان، مروار مصرفی خود را از این شهرستان تهیه می کنند.
فرآیند تولید مروار شامل آماده سازی ترکه ها یعنی جدا کردن گره ها، زواید و برگ های موجود در آنها به منظور صاف شدن سطح ترکه ها و سهولت بافت، دسته بندی ترکه ها بر حسب طول و قطر، پختن مروار در آب به مدت ۱۲ ساعت، جدا کردن پوست ترکه ها با دست و برش ترکه ها با ابزار چوب قاچ به سه یا چهار قسمت است. حالا مروار آماده بافتن به دست زنان و مردان چیره دستی است که با گره زدن و چیدن چوب، علاوه بر باز کردن گره زندگی خود، هنری خلق می کنند که به کالبد بی جان بسیاری از خانه ها روح می دواند.
از بین ۲۰ رشته فعال در حوزه صنایع دستی در شهرستان ملایر، مرواربافی پس از مبل منبت، با اشتغال مستقیم بیش از ۱۰۰۰ نفر و فعالیت ۲۰ کارگاه، شاخص ترین صنعت در این شهرستان بحساب می آید.
مرواربافی در ملایر
به گفته رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان ملایر ۱۰ هزار و ۸۰۰ نفر در این شهرستان در حوزه صنایع دستی فعال هستند که صنعت مبل منبت با اشتغال ۹۰۰۰ نفر یکی از مهمترین صنایع دستی و مرواربافی با اشتغال ۱۰۰۰ نفر در جایگاه دوم صنایع دستی شاخص این شهرستان قرار گرفته است.
ابراهیم جلیلی مزیت مرواربافی نسبت به دیگر صنایع دستی مانند مبل منبت، قلم زنی، چرم، سفال و پیکر تراشی را در تولید مواد اولیه این صنعت در شهرستان می داند و ادامه می دهد: شهرستان ملایر با کشت مروار در روستاهای توچغاز، میوا، حرم آباد، داویجان و گوراب یکی از مهمترین تولیدکنندگان مواد اولیه مرواربافی در کشور است که علاوه بر تأمین مروار کارگاه های فعال شهرستان، مروار مورد نیاز کارگاه های سراسر کشور را تأمین می کند، پس در دسترس بودن مواد اولیه و ارزان قیمت بودن آن، یکی از مهمترین مزیت های این صنعت در شهرستان ملایر بحساب می آید.
سبدهای بافته شده از مروار؛ یکی از نیازهای بازار جهانی
به گفته رئیس اداره میراث فرهنگی ملایر، بازار فروش محصولات تولیدی حاصل از هنر دست مرواربافان هنرمند ایرانی، در بازارهای خارجی از رونق بسیاری برخوردار است و بسیاری از کشورها از جمله ایتالیا، ترکیه، آذربایجان و کشورهای عربی از خریداران پروپا قرص سبدهای بافته شده از مروار در ایران هستند یعنی برخلاف سایر فعالیت های اقتصادی، در این صنعت مشکل بازاریابی و فروش نداریم.
او به عدم نیاز به سرمایه اولیه بالا برای ورود به این صنعت اشاره و خاطرنشان می کند: کارگاه های بزرگ با آموزش افراد علاقمند و سپس ثبت سفارش به آنها، زمینه اشتغالزایی برای بسیاری از زنان را به صورت مشاغل خانگی فراهم می کنند، یعنی زنان می توانند بدون صرف هزینه، با یادگیری این هنر علاوه بر رسیدگی به امور خانه داری، درآمدزایی برای خود داشته باشند.
لیلا حیدری یکی از فعالان حوزه مرواربافی است که از سال ۹۷ تاکنون برای بیش از ۱۰۰ نفر در شهر ازندریان و روستاهای الفاوت، بوربور، خردمند و علوی بصورت مستقیم و غیرمستقیم اشتغال ایجاد کرده و به بیش از ۱۵۰ نفر که شامل برخی از مددجویان کمیته امداد امام خمینی (ره) نیز می شود، به صورت رایگان این هنر را آموزش داده است.
حیدری پیرامون مشکلات مهمترین صنایع دستی شاخص در ملایر پس از مبل منبت مطرح می کند: در حال حاضر بخشی از سبدهای بافته شده با کمک واسطه به کشورهای عراق، دبی و لبنان صادر می شود و امیدوارم بتوانیم در آینده ای نزدیک محصولات خود را بدون هیچ واسطه ای صادر کنیم.
کمبود سرمایه ترمز توسعه کارگاه های مرواربافی را کشیده است
او این را هم گفته که در حال حاضر کمبود سرمایه بزرگترین مانع پیش روی او برای گسترش کارگاه و افزایش نیروهای کار است. او که تاکنون با وجود سختی های دریافت وام و سنگ اندازی بانک ها برای جور کردن ضامن و دادن چک ضمانت، یکی دو باری موفق به اخذ تسهیلات از طریق اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شده، در حال حاضر با وجود درخواست هایی برای اخذ تسهیلات، تسهیلاتی به او تعلق نگرفته است.
گرانی چند برابری قیمت مواد اولیه مرواربافی
این کارآفرین معتقد است که دستگاه های ذیربط باید تمام تلاش خود را در ایجاد راهی هموار برای کارآفرینان داشته باشند، چرا که در بسیاری مواقع کارآفرین به علت وجود ریسک هایی در مسیر ایجاد اشتغال متحمل ضرر خواهد شد و باید از جیب خود زیان ها را پرداخت کند پس هموار بودن راه اخذ تسهیلات و ایجاد سرمایه کافی برای کارآفرینان، قوت قلبی است که می توانند با آسودگی خاطر و بدون داشتن دغدغه تأمین هزینه مواد اولیه و دستمزد هنرجویان، محصول خود را به بازار عرضه کنند.
حیدری خاطرنشان می کند: علاوه بر نبود سرمایه برای توسعه کار، در حال حاضر بسیاری از مرواربافان ملایری با گرانی چند برابری مواد اولیه شامل مروار و تخته مواجه شدند که ادامه کار را برای ما سخت کرده است.
داوود مجیدی، یکی دیگر از فعالان حوزه مرواربافی در شهرستان ملایر ۱۵ سال است که زندگی خود را به مروارها گره زده و در حال حاضر با ایجاد دو کارگاه مرکزی بانوان در میدان امیرکبیر و برادران در محل فنی و حرفه ای شهید چمران ملایر برای حدود ۱۰۰ نفر اشتغال ایجاد کرده است.
مجیدی می گوید: علاوه بر این دو کارگاه مرکزی، تلاش ما استفاده از ظرفیت زنان روستایی برای ورود به این هنر است و در این راستا تاکنون در ۱۰ روستای تابعه شهرستان به صورت رایگان هنر مرواربافی آموزش داده شده سپس مواد اولیه را در اختیار حدود ۸۰ هنرآموز قرار می دهیم تا با قبول سفارش، برای خود درآمدزایی داشته باشند.
کاهش ۴۰ درصدی صادرات سبد مرواربافی به علت شیوع کرونا
به گفته این کارآفرین برتر کشوری، دو کارگاه مرکزی در شهرستان و کارگاه های روستایی سالانه نزدیک به ۴۰۰ هزار قطعه انواع سبد تولید می کنند که ۷۰ درصد این محصولات در بازار داخلی و ۳۰ درصد آن در بازار خارجی به فروش می رسد.
او علت اصلی کاهش صادرات از اواخر سال ۹۸ را شیوع بیماری کرونا می داند و ادامه می دهد: محصولات تولیدی در سه بخش صنعت گل فروشی، سیسمونی نوزاد و لوازم آشپزخانه کاربرد دارد و انواع سبدهای گل، سبدهای تزیینی، سبدهای میوه و آجیل، میز تلویزیون، میز تلفن و چوب فر عمده ترین محصولات ساخته شده از مروار هستند.
ضرورت احداث شهرک صنعتی مروار در ملایر
او خاطرنشان می کند: با توجه به تولید مواد اولیه مرواربافی در خود شهرستان، یکی از مهمترین راهکارهای توسعه این هنر دستی در شهرستان ملایر، احداث یک شهرک صنعتی مروار است که سبب ایجاد یک شغل ثابت و پایدار برای افراد جویای کار خواهد شد. البته در حال حاضر بسیاری از فعالان در این عرصه، زنان خانه داری هستند که در خانه سبد می بافند اما این زنان ۴۰ درصد از جامعه مرواربافی ملایر را به خود اخصاص می دهند و احداث یک شهرک صنعتی برای ۶۰ درصد مابقی ضروری است.
مجیدی معتقد است که صنعت مرواربافی به علت تولید مواد اولیه و در دسترس بودن آن، ایجاد اشتغالزایی پایدار و بالا و نیز تولید محصولات کاربردی و به روز در شهرستان ملایر قابل توسعه است و امید است با حمایت و کمک مسئولان، این هنر به یک برند ملی و جهانی تبدیل شده تا به جایگاه مطلوب خود برسد.
این فعال حوزه صنایع دستی اضافه می کند: در حال حاضر شهرستان ملایر با داشتن بیش از ۲۰ کارگاه فعال و اشتغال ۱۰۰۰ نفر و با تأمین ۶۰ درصد نیاز کشور سبب کاهش واردات این محصول از کشور چین به میزان ۸۰ درصد شده است.
استفاده از مددجویان و زندانیان، راهکاری برای پر کردن خلا کمبود نیروی کار
محمد لطیفی نیز یکی از مرواربافان ملایری است که به علت گرانی مواد اولیه مجبور به تعدیل نیرو از ۷۰ نفر به ۱۵ نفر شده است. او مهمترین مانع پیش روی هنر مروار بافی را کمبود نیروی متخصص و متعهد می داند و ادامه می دهد: بسیاری از هنرآموزان پس از آموزش و مدتی فعالیت در این حوزه، کار را رها کرده و دست ما را در پوست گردو می گذارند یعنی تقاضا برای این سبدها بیش از توان ما برای قبول سفارش است، وقتی نیروی کار نیست ما هم مجبوریم بسیاری از سفارشات را پس بزنیم، از طرفی استفاده از ظرفیت روستاها تاحدودی کمک کننده است اما در فصل کشاورزی و برداشت محصولات، زنان روستایی وقتی برای قبول سفارشات ندارند.
به گفته لطیفی، استفاده از مددجویان تحت پوشش کمیته امداد، بهزیستی و نیز زندانیان راهکاری برای پر کردن خلا کمبود نیروی کار است، از طرفی افزایش چند برابری قیمت مواد اولیه طی چند سال اخیر سبب افزایش قیمت چند برابری محصولات تولیدی شده و از طرف دیگر بسیاری از کارگاه را مجبور به کاهش سفارشات و به دنبال آن تعدیل نیرو کرده است.
گره زدن مروارهایی که مروارید را نقش می زند، نیازمند عزمی جدی است
سمیه رفیعی، یکی از اعضای کمیسیون کشاورزی مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه شهرستان ملایر صنعتی ترین شهر استان همدان است، گفت: بانوان ملایری در بخش رشد اقتصادی و به ویژه در صنعت مرواربافی گام های مؤثری برداشتند و این سبک مرواربافی که نمونه آن را در جهان نداریم، باید سهمی حداکثری در بازار جهانی پیدا کند و ارتقا داده شود.
این در حالیست که در نشست بررسی مصوبات این سفر در مجلس شورای اسلامی در آبان ۹۹، از ۷۱۸ میلیارد تومان اعتبار مصوب شده برای بخش های آبخیزداری، ارائه تسهیلات به گلخانه ها، توسعه و تقویت طرح فراز، تکمیل طرح خط انتقال آب شرب از سد کلان به شهر ملایر، لایروبی رودخانه ها و توسعه و رفع مشکلات قنوات ملایر هیچ اعتباری برای ارائه تسهیلات به مرواربافان و یا توسعه این هنر درنظر گرفته نشد.
به گفته رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ملایر، سال ۹۹ با پیگیری های فرمانداری ویژه ملایر دو میلیارد تومان تسهیلات ارزان قیمت در قالب وام روستایی و از طریق بنیاد علوی به فعالان صنعت مرواربافی تعلق گرفته است اما زنان کارآفرینی همچون لیلا حیدری هنوز هم معطل دریافت وامی برای توسعه کارگاه کوچک خود هستند.
به گفته فعالان این حوزه کمبود نیروی متخصص و متعهد، افزایش چند برابری قیمت مواد اولیه و کمبود سرمایه و موانع بسیاری که در راه اخذ تسهیلات بانکی وجود دارد، از مشکلات عمده مرواربافان ملایری است، از طرفی کشت مواد اولیه این صنعت یعنی مروار در ملایر و در دسترس بودن و کیفیت مرغوب آن و نیز عدم مشکل بازاریابی و فروش برای سبدهای بافته شده از مروار دو مزیت مهم این صنعت نسبت به دیگر صنایع دستی است و نیازمندی مرواربافان به ایجاد یک شهرک صنعتی مرواربافی در ملایر و برند شدن این هنر را بیش از پیش پر رنگ می کند.
امید است شعار سال یعنی «تولید، پشتیبانی ها و مانع زدایی ها» برای مرواربافان ملایری در سال ۱۴۰۰ محقق شده و با حمایت از این هنر که حاصل سال ها چیدن و گره زدن مروارهایی است که مروارید را نقش می زند، علاوه بر رفع موانع تولید و اشتغالزایی، هنر اصیل ایرانی را به رخ جهانیان بکشد.
مطالب مرتبط:
