برج سنگی بقایای بنای چهارگوش رفیعی است که بر فراز صفه ای سه پله ای قرار گرفته است که درحال حاضر تنها یک دیوار از آن باقی مانده است. ارتفاع این برج نزدیک به ۱۴ متر و قاعده آن ۲۳٫۷ در ۲۷٫۷ متر اندازه گیری شده است. تنها ورودی بنا در جبهه شمال غربی تعبیه شده و نزدیک به ۵٫۷ متر از سطح زمین ارتفاع دارد. دسترسی به اتاق بالای برج از طریق پلکانی سنگی با ۲۹ پله میسر می شده است. به گمان بسیاری، معماری برج سنگی با طراحی خاص و ظرافت ساخت، در شمار شاهکارهای مهندسی هخامنشیان قرار دارد.
سنگ های بکار رفته در این بنا از گونه سنگ های سفید مرمرین است که از معدن کوه سیوند آورده شده اند. از سنگ های سیاه آهکی هم در پنجره های بسته و کور بنا برای تزئین استفاده شده است. فرو رفتگی های منظم مستطیل شکل در نمای خارجی چهار ضلع برج، دیگر عناصر تزئینی بدنه ها هستند که شواهد آنها کماکان باقی است.
پایگاه میراث جهانی پاسارگاد درباره آخرین وضعیت این برج گزارش کرد: در حال حاضر این بنا بر اثر گذشت زمان، رهاشدگی، تجمع و نفوذ آب باران، حفاری های غیرمجاز، سرقت بست های فلزی، به یغما رفتن بلوک های سنگی، کم توجهی به اقدامات حفاظتی و پاره ای عوامل دیگر، به شدت آسیب دیده و فقط دیواره ضلع شمال غربی اثر نسبتا پابرجا ماند. سایر دیوارها و مابقی قسمت ها کاملا فرو ریخته و بلوک های سنگی درهم شکسته، روی هم آوار و در اطراف پراکنده شده اند. در نتیجه این اتفاقات، صفه بنا از حالت اولیه خود خارج شده، شکل و شمایل آن بسیار مخدوش شده است.
با هدف خواناسازی نقشه معماری صفه و برطرف کردن آشفتگی های موجود، پیشتر در سالهای ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ عملیات ساماندهی در دو جبهه جنوب غربی و شمال غربی بنا به انجام رسید و اینک در مرحله سوم، تمرکز بر اصلاح وضعیت جبهه شمال شرقی صفه است. عملیات ساماندهی این بخش از اثر که از نیمه شهریور امسال آغاز شده مشتمل بر مستندسازی، پاکسازی، قطعه یابی، دوباره چینی و وصالی است.
آرایش و وصالی بلوک های سنگی از هم پاشیده به دو صورت خشکه چینی یا به روش پین گذاری و بکارگیری رزین انجام می شود. نکته حائز اهمیت، بدست آمدن شواهد و اطلاعات جدید تاریخی و معماری در حین عملیات ساماندهی است که هر کدام متعاقبا معرفی خواهند شد.
درباره کاربری این برج سنگی نظرات متعددی مطرح است، گروهی آن را مقبره کمبوجیه، پسر و جانشین کوروش می دانند. بعضی آن را آتشکده یا نیایشگاه دانسته اند و برخی نیز آن را گنج خانه کوروش خوانده اند که در آن اسناد و مدارک مهم دولت هخامنشی نگهداری می شده است. در این میان البته بیشتر کارشناسان برای این بنا کارکردی آیینی متصور هستند و معتقدند بنای کعبه زرتشت در نقش رستم از روی این اثر الگوبرداری شده است. در دوره اسلامی، برج سنگی را زندان سلیمان می نامیده اند.
مطالب مرتبط:
