این روزها پرونده ثبت جهانی بادگیر باز شده و جزئیات توجه به این بنا مهم است لذا نباید استادکاران به ایجاد تزئینات در حین مرمت بادگیرهای یزد متمایل شوند و معماری خانه ها را از اصالت خارج کنند.
این روزها برخی از معماران به بادگیرهای پر نقش و نگاری که در مرمت های اخیر شکل گرفته اند، خرده می گیرند و آن را متناسب با هویت اصلی یزد نمی دانند این در حالی است که برخی معتقد هستند مرمت به هر شیوه ای که منجر به حفظ سازه شود در این زمینه از اهمیت بیشتری برخوردار است.
در جدال این دو تفکر، برخی از استادکاران در شهر جهانی یزد تزئینات زیبایی را به بادگیرها الحق می کنند که متعلق به این سازه ها نیستند و در حقیقت همین مسئله منجر شد تا دوباره به یاد پرونده ثبت جهانی بادگیر بیفتیم، مسئله مهمی که سالهاست به تعویق افتاد و امروز از اولویت های کشورمان محسوب می شود، چرا که برخی از کشورها درصدد غارت این غنیمت اصیل ایرانی و خصوصا پرکاربرد در یزد هستند.
یزد شهر بادگیرهای ایران است و تنوع بادگیرها و آیین های مربوط به آن زیاد است، حضور بادگیر در زندگی فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی مردم یزد جز مواردی است که نمیتوان به سادگی از آن گذشت و در خصوص ثبت جهانی شدن نمادی که شاید روزی قریب به اکثر خانه های یزد داشتند، چشم پوشید.
پس شاید کوچکترین جزئیاتی که امروز در مورد این سازه مطرح می شود اهمیت دارد، چرا که دوباره پرونده ثبت جهانی بادگیر به اهتمام متولیان به جریان افتاده و نباید در این مسیر هیچ خدشه ای وارد شود.
ساشا ریاحی مقدم، معاون سابق میراث فرهنگی اداره کل میراث استان یزد اظهار می کند: ارتفاع و سردر و بادگیر و تزئیناتش همگی جز اجزایی است که گویای وضعیت اجتماعی و اقتصادی فرد است.
وی با بیان این که معماری یزد با سایر نقاط مانند شیراز و اصفهان متفاوت است، می گوید: در معماری یزدی ها تا زمانیکه لزومی نداشته، تزئینات زیادی هم استفاده نمیشد و خانه های دارای تزئینات زیاد هم متعلق به تجار و بازرگانان غیریزدی بوده است که مصداق آن را میتوان خانه شیرازی ها دانست.
این کارشناس میراث فرهنگی با بیان اینکه خانه های مربوط به افراد بومی و ساکنان یزد تزئینات نداشته است، می گوید: تزئینات زیاد متعلق به منطقه کویری نیست حتی برخی از تزئینات که امروز در بر روی بادگیرهایی ساخته شده در برخی کشورها استفاده شده، امروز در بادگیرها مشاهده می شود.
وی با انتقاد به مرمت بادگیرها و ایجاد تزئینات بر بادگیرها اظهار می کند: ایجاد چنین تزئینات و گچبری هایی که متعلق به یزد نیست در واقع آدرس غلط دادن است، چرا که نهایتا تزئینات بادگیرهای اصیل یزد هم دمگیری های گچی ساده ای بیش نیست.
وی با اشاره به اشتباه تشبیه کردن بادگیرهای یزد به بادگیرهای تازه ساز تصریح می کند: بعضا تصاویری را می بینیم که برخی بادگیرهای یزد را با تزئینات مانند بادگیرهای غیربومی و تازه ساز، با گچ مشبک کرده اند و این بادگیرها از اصالت خارج شده اند.
تکامل نظارت از دغدغه تخریب تا جزئیات مرمت
سید مصطفی فاطمی، مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری یزد می گوید: ما برای مرمت بادگیر هم ناگزیر به استفاده از همان نیروی محدود یگان حفاظت هستیم که پایش تمام افت تاریخی را نیز در دست دارند لذا کمتر به مبحث مرمت ورود کردیم.
این مسئول با بیان این که در گذشته تمرکز ما بر نظارت بر تخریب بافت تاریخی بوده است، می گوید: یکی از مسائلی که وجود دارد مربوط به مجوزهای مرمت اضطراری است که منجر به توجه نکردن به تزئینات بنا خصوصا بادگیر می شود و ما در تلاشیم که از این موضوع جلوگیری کنیم.
وی تصریح می کند: بعضا مرمتکاران بر بادگیرها تزئیناتی را استفاده می کنند که وجود ندارد و این مسئله تاثیری منفی به اصول مرمت اصولی همراه خواهد داشت اما بر پرونده ثبت جهانی بادگیر اثری ندارد، زیرا در بحث بادگیر بیشتر به دنبال پرونده ثبت آیین ها و مراسم های مربوط به باد هستیم و خیلی به فیزیک بادگیر کار نداریم.
فاطمی در خصوص مرمت بادگیرها تصریح می کند: اصالت بادگیر باید حفظ شود و ما موظف هستیم که به این مسئله توجه کنیم خصوصا در حال حاضر که پرونده ثبت جهانی بادگیر در حال پیگیری است؛ این مسئله اهمیت بسیار زیادی دارد.
وی با اشاره به اینکه بادگیرهای یزد بسیار تنوع دارند می گوید: تنوع و تعدد بسیار زیاد بادگیرهای یزد مسلما نیازمند تعداد زیادی نیرو و تنوع زیادی در کار است اما بادگیرهایی که دارای این تزئینات نبوده و امروز بطور اشتباه بر روی آنها تزئینات ایجاد شده و تعداد محدودی هم هستند را حذف می کنیم که البته دستور تخریب یکی از آنها را دادیم.
این مسئول با اشاره به در نظر گرفتن سبقه تاریخی در موضوع مرمت بادگیرها تصریح می کند: سابقه تاریخی و اصالت در مرمت بادگیر باید رعایت شود، چرا که بادگیرها توسط قومیت ها و افراد ساخته می شدند و همین مسئله در تنوع آنها موثر بوده است.
وی به روند تکامل بادگیر در استان یزد اشاره می کند و می گوید: مردمانی که در یزد زندگی می کرند ابتدا برای تحمل گرما مجبور شدند یک دیوار را حذف کنند و حذف این دیوار برای جریان باد، تالار را ایجاد کرده است ولی در دوره های بعد تالارها جمع تر و بلندتر شکل گرفتند و طاق بلندها ایجاد شدند تا باد بیشتری را جذب کنند و بخش هایی برای جذب بهتر باد بوجود آمدند.
این مسئول با بیان اینکه در اواخر قرن پنجم بادگیرهای یک طرفه ابداع شدند، تصریح می کند: بادگیرهایی که به سبک میبد و اردکان ساخته شده یعنی آن تالارهای باریک و بلندی که در دوره های قبلی ارتقا یافتند تبدیل به بادگیرهای یک طرفه می شود که این مسئله نشان می دهد دانش یزدی ها برای ساخت باددگیر و دست یابی به فناوری ساخت بادگیر ارتقا یافته است.
وی خاطرنشان می کند: در دوره های بعد، بادگیرهای دو طرفه، چهار طرفه، دایره ای، چند ضلعی و نظایر آن در استان یزد ایجاد می شود.
وی با بیان اینکه این روند تکامل بادگیر کاملا مشخص است، می گوید: تزئینات بادگیر در دوره های بعد از آن بوجود می آید، یعنی بعد از اینکه به تکامل بادگیر دست یافته شد درصدد ایجاد تزئینات هستند.
فاطمی ادامه می دهد: البته فناوری بادگیر هم متفاوت است و برخی از هوای زیرزمین و برخی از قنات و پایاب و همچنین حوض های زیرین بادگیر استفاده می کنند تا بتوانند خنکای بادگیر را داشته باشند.
وی در مورد تزئینات یادآور می شود: در تزئینات بحث متفاوت است، تمام خانه های یزد از نمای بیرونی یکسان هستند چون معماران یزدی آنها را می ساختند اما وقتی وارد خانه می شوند و به تزئینات دقت می کنند، متوجه اعمال سلیقه مالک خانه بر نوع و تنوع تزئینات بادگیرها می شوند.
این مسئول با بیان اینکه بادگیرهایی خانه شیرازی ها و عرب ها کاملا متفاوت است، می گوید: مثلا فردی که ثروتمند بوده مانند زرگرها تزئینات بیشتری در خانه هایشان داشتند که عمدتا تزئینات گچبری، آجرکاری و گل کاری بوده اند که به مقادیر متفاوتی در بادگیرها استفاده شده اند.
وی با اشاره به اینکه جایگاه افراد در ساخت بادگیرهای با عظمت و متنوع موثر بوده، می گوید: تعداد بادگیر نیز بعضا متناسب با شخصیت فرد افزایش می یافت بگونه ای که در برخی اتاق ها نیز بادگیر ایجاد شده است.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری یزد مطالعه تاریخچه و پیشینه بنا در بادگیرها را لازم می داند و می گوید: مرمتکار باید بداند که بادگیر در چه دوره ای ساخته شده است، موقعیت منطقه و محله چیست؟ مالک خانه در گذشته چه کسی بوده و تمایل آن به نوع تزئینات چه بوده است.
وی به تمکن مالی افراد اشاره می کند و می گوید: شغل و تمکن مالی فرد در شکل گیری آن و ابعاد خانه اثرگذار بوده و بادگیرها نمادهایی از این مسئله نیز بوده اند در عین حال، در برخی از خانه ها بادگیرها نیمه کاره می ماندند که دلایلی مانند دین و مذهب در این کارکرد نقش داشتند.
فاطمی تاکید می کند: به دلیل قوانین منطقه و دین مربوطه ادیان دیگر در برخی از خانه های زرتشتی نیز سبک معماری قدیم منجر شده که بعضا امکان ساخت بادگیر نداشته باشند.
بادگیرهای بیجان، ناجی یزد جهانی از نماهای رومی
امروزه در مناطق مدرن یزد خانه هایی با معماری جدیدتر خودنمایی می کنند خانه هایی که بعضا معماری هایشان تهدید برای شهر پایدار و اصالت و هویت یزد هستند خانه هایی با نماهای رومی که در خیابان های یزد ساخته می شوند.
اما بعضا برخی از خانه ها نمادهای بادگیر را به جای نماهای رومی بکار برده اند تا اصالت یزد در این خانه ها پررنگ تر باشد. یکی از این خانه ها برج معروف دوقلوی یزد است که با چهار تاج بادگیر خودنمایی می کند اما بعضا برخی از معماران به استفاده از نماد بادگیر خرده می گیرند و این سبک معماری را هم نمی پسندند این در حالی است که بعضا افراد دیگری معتقدند که بادگیر به هر شیوه ای در معماری وجود داشته باشد اصالت و هویت یزد را نمایان می کند و همین مسئله غنیمتی است که امروز بسیاری از افراد با رغبت به وجود آن در نمای خانه در مناطق مدرن یزد به ارمغان آورده اند.
ساشا ریاحی مقدم می گوید: در معماری قدیمی یزد بادگیر عنصری کاربردی بوده و حتی بادگیرهایی که در ۵۰ سال اخیر در معماری های مدرن هم ایجاد شده اند کاربردی بوده اند که بعضا کاربرد نورگیر دارند و در خصوص توزیع باد کاربردی ندارند.
وی با بیان اینکه توسعه تکنولوژی منجر به حذف کارایی بادگیر در خصصو توزیع باد شده، می گوید: باید با تکنولوژی جدید مجددا بادگیر استفاده شود، در این جهت استفاده از بادگیر در معماری مدرن بسیار مطلوب است اما نباید بادگیر صرفا در نماسازی استفاده شود.
ریاحی مقدم با بیان اینکه بادگیر به عنوان نماد یزد باید المانی کاربردی در خانه های مدرن شود، اظهار می کند: اگر شکل آن را در نما استفاده کنیم بی سلیقگی است اما اگر المانی کاربردی شود یعنی در معماری معاصر هم این نماد به کار برده شده و به عنوان نماد یزد زنده است.
وی به کاربردهایی مانند نورگیر، تهویه هوا و شکل جان پناه در معماری یزد اشاره می کند و می گوید: المان بادگیر باید از حالت فرم و نمادی خارج شود که این مسئله اهمیت زیاد دارد و در پرونده ثبت جهانی بادگیر هم بسیار موثر است.
وی به نقش شهرداری در این باره اشاره می کند و می گوید: شهرداری نه تنها باید مانع ایجاد خانه هایی با نمای رومی شود بلکه باید کاربرد بادگیر در خانه ها را نیز حفظ و متناسب با تکنولوژی کند تا این نماد در معماری معاصر نیز کاربردی شود.
وی با تاکید بر اینکه در ثبت جهانی بادگیرباید تزئینات هم مورد توجه باشد، می گوید: هیچ اضافه کردنی مجاز نیست و به اصالت آن خدشه وارد می کند ولی در معماری مدرن باید عنصری کاربردی شود تا در پرونده ثبت جهانی هم موثر باشد چرا که یکی از نقوص پرونده در گذشته، تداوم استفاده از عنصر بادگیر در معماری معاصر یزد است که این مسئله می تواند موثر واقع شود.
این فعال میراث فرهنگی با بیان اینکه امروزه در معماری معاصر هم نماد بادگیر وجود دارد، می گوید: موزه هنرهای معاصر و راه آهن یزد المان کاربردی بادگیر را آمیخته با معماری معاصر دارند و این مسئله نشان می دهد همواره می توانیم از این نماد کاربردی استفاده کنیم.
ریاحی مقدم خاطرنشان می کند: از دوره صفویه بادگیر به خانه های یزد اضافه شده و خود بادگیر یک عنصر الحاقی است که وارد معماری یزد شده است. پس، باید کاربردهای جدیدی منجر به حفظ آن در معماری یزد شود.
مطالب مرتبط:
