سد لاستیکی؛ تجاوز به حقابه هزار ساله باغستان سنتی قزوین
کاشت درخت به نوعی سرمایه گذاری بلندمدت است سرمایه ای که ثمره آن بعد از ده ها سال به بار می نشیند در کنار کاشت درخت باید حفظ و نگهداری آن نیز مورد توجه قرار بگیرد. باغستان سنتی قزوین نمونه خوبی از کاشت، حفظ و نگهداری درختان کهنسال است بطوریکه تعداد زیادی درختان ۳۰۰ تا ۴۰۰ ساله پسته در باغستان قزوین وجود دارند. باغستانی سنتی قزوین با بیش از ۲ هزار هکتار باغ درختان زیادی دارد که همه آنها با عشق کاشته شدند اما حالا بعد از گذشت بیش از هزار سال این درختان در حال نابودی هستند.
این روزها خطرات زیادی باغستان را تهدید می کند اما آنچه بیشتر از همه باغداران را نگران کرده آبرسانی به باغستان است، حفظ حقابه باغستان همواره مورد تأکید باغداران بوده، اما این روزها پروژه احداث سد لاستیکی باهدف ایجاد دریاچه تفریحی در مسیر رودخانه ارنجک، نگرانی ها نسبت به حقابه باغستان را افزایش داده است.
شهرداری قزوین به منظور تقویت جنبه های گردشگری قزوین طرح تأسیس دریاچه مصنوعی در بوستان فدک را کلید زده است، باغداران حقابه بر از رودخانه ارنجک و نیز برخی از خبرگان آب و صاحب نظران شهرسازی پایدار کشور احداث سد لاستیکی و ایجاد دریاچه تفریحی را نادرست و تجاوز به حقابه هزار ساله باغستان می دانند و درباره آسیب هایی که ساخت این دریاچه به بخش بزرگی از باغستان و هویت شهر ۸۰۰۰ ساله قزوین می زند، هشدار می دهند.
حفاظت خاک و آب مسئله مهم مدیریت باغستان
مریم شهبازی، عضو انجمن توسعه حیات شهر و رئیس کارگروه تنوع زیستی اتحادیه انجمن های علوم زیستی ایران پیرامون خطرات زیادی باغستان سنتی قزوین را تهدید می کنند، می گوید: ایرانیان از دیرباز به روش های سنتی حفاظت خاک و آب با توسعه همزمان کشاورزی متناسب با محدودیت های اقلیمی خاک و زمین در کشور دست پیداکرده بودند، این شیوه های سنتی و دانش های بومی با محیط زیست و شرایط اقلیمی پرفشار کشور ما منطبق بود و از سوی دیگر منطبق با نیازهای آبخیزنشینان و با مشارکت آنان بود.
وی ادامه می دهد: از دیرباز استحصال آب باران و بهره برداری از سیلاب راهی متداول برای باغداری و زراعت در مناطق خشک و نیمه خشک بود، قدمت این روش ۷۰۰۰ ساله و باغستان سنتی قزوین با قدمتی بالغ بر ۱۵۰۰ سال نمونه بی نظیری از این سامانه های سنتی ارزشمند است؛ مزایای استفاده از این سامانه ها علاوه بر تولید محصول، کنترل سیل، حفاظت خاک و تغذیه آب های زیرزمینی و آبخوان است.
عضو هیئت علمی گروه آبخیزداری دانشگاه علوم کشاورزی گرگان پیرامون خطرات زیادی باغستان سنتی قزوین را تهدید می کنند، اظهار می کند: بی توجهی به این سامانه ارزشمند و منحصربه فرد در کشور و اجرای پروژه های بخشی نگر و همراه با سوداگری زمین نشان می دهد که مدیران در سال های اخیر بدون توجه به ارزش های باغستان فعالیت کردند، این روزها نیز بحث احداث دریاچه تفریحی بر روی رودخانه ارنجک مورد اعتراض است.
وی تأکید می کند: رودخانه ارنجک یکی از رودخانه های فصلی است که عملاً تغذیه کننده بخش عمده ای از باغستان حدود ۹۰۰ هکتار است، شهر قزوین در دامنه کوهپایه های البرز و بر روی مخروط افکنه رودخانه های فصلی واقع شده است و به همین دلیل طی فصل های بهار و زمستان در معرض سیلاب های فصلی قرار دارد؛ شهر قزوین در طول تاریخ خودش در اقلیم و آب و هوای خشک و نیمه خشک به سر برده لذا مدیریت آب و بهره برداری از رودخانه های فصلی ضروری است.
سد لاستیکی جنایتی علیه اکوسیستم
شهبازی با اشاره به پروژه سد لاستیکی یادآور می شود: پیش از این نیز پروژه های ناکارآمد دیگری روی این رودخانه اجرا شده بود، محور موسوم به کمربند شرق بدون توجه به رژیم های هیدرولوژیک رودخانه باراجین و دیگر پروژه های عمرانی و گردشگری است که متأسفانه منجر به عدم تخصیص حقابه به باغستان می شوند در حالیکه این اثر طبیعی ثبت ملی شده و در انتظار ثبت میراث جهانی کشاورزی و ازنظر میراث فرهنگی در حال ثبت جهانی است.
وی خاطرنشان می کند: طراحان سد لاستیکی خودشان اذعان دارند که منابع تأمین آب برای احداث آن کافی نیست، در قزوین اجازه حفر چاه عمیق وجود ندارد، بنابراین باید از آب خام یعنی آب شهری استفاده کنند چراکه آب رودخانه فصلی است و برای احداث دریاچه کافی نیست.
عضو انجمن توسعه حیات شهر تأکید می کند: آمار بلندمدت هواشناسی نشان می دهد که قزوین شهری خشک و نیمه خشک است میزان بارندگی سالانه میانگین ۳۰۰ میلی متر و تبخیر آن ۱۵۰۰ ملی متر است. منطقه ما فصل خشک نسبتاً طولانی دارد، بنابراین باید بررسی شود که آیا باغستان آب پایدار دارد که ما از بخشی از حقابه آن بگذریم؟
وی بیان می کند: قوانین و مصوبات عالی ترین شورای عالی کشور شورای عالی شهرسازی و معماری تأکید دارد حقابه باغستان از رودخانه را هرگز نباید برای احداث پروژه های عمرانی و گردشگری مصرف کرد با این حال طرح هایی مصوب و عملیاتی می شود، سد لاستیکی نیز یکی از پروژه هایی است که به باغستان آسیب می رساند.
شهبازی خاطرنشان می کند: برای احداث سد، خاک برداری شدیدی صورت گرفته است و در آینده نیز شاهد سطح تبخیر وسیع خواهیم بود، تلفات تبخیر در چهار ماه ۳۶۰۰ مترمکعب پیش بینی شده است. اگر سطح دریاچه را بزرگتر در نظر بگیرند این میزان به ۱۴ هزار مترمکعب می رسد که در این صورت کل آب دریاچه تبخیر می شود.
وی عنوان می کند: باغستان یکی از زنده ترین و پویاترین باغاتی است که طی ۱۵۰۰ سال در برابر قحطی ها و خشکسالی ها ایستاده و به دست ما رسیده است، امروز در تلاطم مدیریت شهری قرار گرفته و بیم آن می رود که تاب نیاوریم، طرح هایی مثل سد لاستیکی جنایتی علیه اکوسیستم است و باید از آن جلوگیری شود.
دریاچه با شرایط اقلیمی ما تناسب ندارد
عباس باباییان، باغدار پیشروی باغستان می گوید: اگر ما اندکی با جغرافیای شهر قزوین آشنایی داشته باشیم، باید بدانیم که در فرسخی از شمال شهر کوهپایه ها و رشته کوه های البرز را داریم و در فرسخی از شهر به سمت پایین یعنی قسمت جنوبی شهر بیابان شوره کات داریم.
وی ادامه می دهد: در میان کوه و دشت و در مراوداتی که در میلیون ها سال صورت گرفته رسوبات آبرفتی ایجاد شده حدود پنج تا ۶ هکتار زمینی را به وجود آورده که ویژگی های خاص ازلحاظ رسوب گذاری، نوع زاویه تابش آفتاب، همه دست به دست هم داده و اسمش را گذاشتند سرزمین، منطقه یا ناحیه باغستان سنتی که با ۲ یا یکبار آبیاری در سال می شود محصولات مفیدی را از آن برداشت کرد.
این باغدار می گوید: این ناحیه که به آن باغستان سنتی می گوییم توسط ۵ رودخانه فصلی که از کوه ها سرچشمه می گیرند آبیاری می شود، با توجه به تومار قدیمی شهر که قدمتی هزار ساله دارد و با مهر تاریخدان مشهور حمدالله مستوفی ممهور شده کل مساحت باغستان بیشتر از ۴۰۰۰ هکتار نبوده است.
باباییان یادآور می شود: عده ای می گویند مساحت باغستان درگذشته ۶۰۰۰ هکتار بوده است، این ها راه گم می کنند تا وظایف خودشان را در آب رسانی به باغستان به خوبی انجام ندهند، مثلاً می گویند مساحت کم شده است اما میزان آب دو برابر شده است، این در حالی است که در همان تومار سرزمین قزوین جز جغرافیای خشک است و قنات های متعددی در شهر داریم که از کوهپایه کشیده شده و نشان می دهد قزوین سرزمین کم آبی است که رودهای خروشان دائمی نداشته و به قنات وابسته بوده است.
وی اظهار می کند: درگذشته به خاطر کم بودن آب در قزوین دعوا می شود بطوریکه نام یکی از تومارهای آب «امیر از شر» است، چرا که برای استفاده از آب شری ایجاد و فردی کشته شده و خون بها دادند، تاریخ نشان می دهد که از قدیم الایام در قزوین خشکی بوده و نزاع هایی به پا شده است وقتی با این وضعیت آشنا باشیم و قسمت قنات را هم اضافه کنیم دیگر به دنبال ساخت دریاچه مصنوعی نمی رویم، چرا که دریاچه برای سرزمین ما نیست و با شرایط اقلیمی ما تناسب ندارد، اگر لازم بود خودبه خود میلیون ها سال پیش دریاچه درست شده بود.
۹۰ درصد باغستان آب پایدار ندارد
این باغدار بیان می کند: ما باید از پتانسیل ها و ظرفیت های موجود به نحو احسن استفاده کنیم، باید ببینم که قدیم چه داشتیم و هر حرکت و پیشرفت براساس همان پتانسیل های قدیمی صورت بگیرد، هر نسلی پله ای برای ترقی می گذارد اما بعداز این همه سال ما پله تحولی برای باغستان نداشتیم.
وی تأکید می کند: خانه های کاه گلی آجری و تیرآهن شده، خیابان ها و میدان ها تغییر کرده اند ولی باغستان همچنان سنتی مانده است. در ۹۰ درصد باغستان آب پایدار وجود ندارد اگر آب پایدار را به عنوان چاه های عمیقی که هست در نظر بگیریم، آبیاری بستگی دارد به مقدار نزولات آسمانی و بارشی که در قزوین رخ می دهد، بارندگی باید به صورتی باشد که جریان آب رودخانه را ببینیم.
باباییان خاطرنشان می کند: برای احداث دریاچه منابع تأمین آب کافی نیست و اجازه حفر چاه در دشت قزوین وجود ندارد بنابراین باید از آبخوان شهری استفاده کنند؛ من به کارشناسان طرح ایراد می گیرم که از ذخیره دانش بومی شهروندان و باغداران استفاده نکردند، ذخیره دانش و تجربه باغداران و اسنادی که در خرید آب منطقه ای داریم می گوید هر چهار سال رودخانه خشک است و باغداران باید بروند کانال طالقان آب بخرند و سهمیه بندی کنند وقتی ما هر چهار سال آب می خریم یعنی این رودخانه آب ندارد، باغ هایی که در تک تک سندها نوشته با حقابه از رودخانه ارنجک باز هم در برخی موارد آب ندارد.
وی بیان می کند: در این تغییر اقلیم که هوا گرم شده است تابستان تبخیر و تنش آبی بالایی داریم بخاطر اینکه چاه های جذبی یعنی چاه های خانگی فاضلاب از سطح شهر جمع آوری شدند؛ اولین معضل آن پایین آمدن رطوبت بود و درختان زردآلو خشک شدند، درواقع با حذف چاه های جذبی رطوبتی که به باغستان می آمد بعد از درختان زردآلو درختان بادام نیز در حال خشک شدن است.
این باغدار یادآور می شود: هرجایی که پیشرفت صورت گرفته سنت با نوآوری ترکیب شده است، اندکی از نوآوری و مدرنیته آمده داخل سنت آن را به روز کرده است؛ اگر بخواهیم سنتی عمل کنیم باید عمر جوانیمان را بگذاریم تا یک درخت پیوند بخورد و نسل بعدی بتواند پسته برداشت کند این در حالی است که اگر در تابستان های گرم آب پایدار داشته باشیم نهال را زیر ۱۰ سال به پیوند می رسانیم.
سد لاستیکی و تهدید حیات باغستان
وی خاطرنشان می کند: باید به جغرافیای شهری توجه کنیم؛ پنج رودخانه شهر ما فصلی است و در فصل های بهار آب دارند و تابستان آب ندارند، پنج ناودان آب را به پشت کوه های شمالی در گودال باغستان می آورد و آب شرب و آب چاه های کشاورزی اطراف باغستان را تأمین می کند و میلیون ها درخت هوای تسویه شده را در خدمت آحاد شهروندان قرار می دهند، مدیران متولی باید در مورد آب باغستان داد بزنند نه ما که زورمان به جایی نمی رسد.
باباییان تأکید می کند: سد لاستیکی، طرح فاجعه بار جدیدی است که این روزها در حال اجراست. طرحی که با اجرایی شدنش، به طور مستقیم حیات درختان ۹۰۰ هکتار از نیمه ی شرقی باغستان سنتی قزوین را با خطر جدی روبه رو می کند.
مطالب مرتبط:
