اردیبهشت همراهش بوی گل‌های معطّر است. اصلا همین که یادش میفتیم، رایحه عطرهایی که دوستشان داریم درون ذهنمان تداعی می‌شود. از اول تا آخرش بوی بهشت پیچیده انگار! حالا تصوّرش را بکنید این ماه بهاری، همراه سنت‌هایی شود که سر و کارشان با گل است، آن هم از نوع سرخ و دلربایش. بگذارید دقیق‌تر برویم سر اصل مطلب. اردیبهشت نیمه‌هایش که می‌رسد، گل‌های محمدی بالغ، آماده گلابگیری می‌شوند. ایرانی‌ها هم که می‌شناسید، از گذشته عاشق کار جمعی و کمک به یکدیگر بودند و همین کمک‌ها باعث شکل‌گیری رسم و رسوم متنوع می‌شد.
پیوند ایران و گلاب
گل محمدی که در ایران زاد و ولد می‌کند و از خاک سر برمی‌آورد، یک سر و گردن از گل محمدی‌های نقاط دیگر جهان بالاتر است، نه چون ایرانی هستیم و رگ غیرتمان این را می‌گوید، هوای خشک و کویری ایران شرایط رفاه این گل را فراهم کرده. این گل چنان با ایران عجین شده که به نوعی نماد گل ملی ایران هم محسوب می‌شود. این قضیه تا جایی مهم است که می‌گویند در زبان فارسی، منظور از واژه گل فقط گل سرخ یا محمدی ایرانی بوده و همین جریان باعث شده تقطیر گل محمدی را گلاب بنامند!
بعضی منابع معتقدند این شکل و شمایل تقطیر و تهیه گلاب را خود ایرانیان در جهان باب کردند؛ ممکن است پیش از گلابگیری شکل‌هایی از تقطیر وجود داشته امّا با این روش تفاوت‌هایی داشته است.
همین شهرت جهانی گلاب ایرانی باعث شده هر سالی در رسم گلابگیری، سهم خانه کعبه هم جدا بگذارند تا به عربستان ارسال شود و با گلاب ایرانی، خانه کعبه را شستشو دهند. این تفاهم‌نامه به صورت رسمی بین ایران و عربستان بسته شده است.
در آیین گلابگیری چه خبر است؟
قدیم‌ترها مراسم مختص اهالی یک شهر و دیار بوده که همه دست به دست هم می‌دادند و کارها را روی روال انجام می‌دادند. امّا با ورود گردشگری و سرک کشیدن مسافرها به شهرهای مختلف، استقبال پرشوری از این مراسم شد و کم‌کم در قالب جشنواره‌های گلابگیری درآمد.
آیین گلابگیری از همان آغاز کار که چیدن گل‌ها بود، شروع می‌شد و تا تهیه گلاب ادامه داشت. امّا آنچه امروزه گردشگران می‌بینند، بیشتر مراحل تهیه گلاب است. در واقع از نزدیک با چگونگی تهیه انواع گلاب آشنا می‌شوند و سیستم تقطیری که بومیان برای تهیه گلاب استفاده می‌کنند.
در سبک گلابگیری سنتی، دیگ مسی، پارچ، قرابه، نی و شیشه از نقش آفرینان مهم کار محسوب می‌شوند. در این روش، هر یک کیلو گلبرگ را با یک لیتر آب در دیگی مسی می‌ریزند و دیگ را روی اجاق می‌گذارند. بخارهای متصاعد شده هم از لوله‌های استیل و آلومینیومی دیگ می‌گذرند و بعد از خنک شدن به وسیله آب سرد به گلاب تبدیل می‌شوند. حالا این انواع گلاب که می‌شنویم، به میزان گل و دفعات تقطیر ربط دارد که انواعش عبارتند از:
- گلاب سنگین: این گلاب که به گلاب ممتاز هم معروف است، نوعی گلاب درجه یک است که از تقطیر بین ۳۰ تا ۳۵ کیلوگرم گل محمدی به همراه ۸۰ لیتر آب به دست می‌آید.
- گلاب سبک: برای تهیه این گلاب، از حدود ۱۵ تا ۲۰ کیلوگرم گل محمدی استفاده می‌شود. به دلیل کاهش مقدار گل محمدی، گلاب سبک قیمت کمتری نسبت به گلاب ممتاز دارد.
- گلاب دو آتشه: بعد از انجام یک بار تقطیر، بار دوم با گل‌های محمدی بیشتر انجام می‌شود و این کار باعث غلظت بیشتر گلاب می‌شود.
- گلاب سه آتشه: در این گلاب، سه بار تقطیر انجام شده. این نوع گلاب برای مصارف خاص تهیه می‌شود.
- گلاب پس آب: اگر با تفاله‌های گل محمدی باقی مانده گلاب را تهیه کنند، عطر و کیفیت کمتری دارد که به آن پس‌آب می‌گویند.
- گلاب زیر عطری: اگر مقصود تهیه عطر گل بیشتر باشد، با مقدار آب کمتری گلاب تهیه می‌کنند تا عطر بیشتری داشته باشد.
گلابگیری در نقاط مختلف ایران
عموما گلاب و گلابگیری را با نام کاشان می‌شناسیم. شاید اگر بگوییم نقاط دیگر ایران هم گلاب مرغوب دارند باور نکنید! امّا در زیر به تعدادی از آنها اشاره کرده‌ایم. البته لازم است حواسمان به این نکته هم باشد که جشنواره‌ها و مراسمی که از آنها گفتیم، به صورت توریستی بیشتر در کاشان هستند و شاید در سایر نقاط نتوانید به این صورت رسمی، جشن‌هایی را شاهد باشید. در نتیجه، بیشتر نقاطی که نام برده شده، در منطقه کاشان هستند:
قمصر
قمصر شهر کوچکی در جنوب کاشان است که شهرت گلاب‌هایش تا آن طرف کره زمین هم رفته است. در قمصر یک موزه گلاب هم هست که گفته شده نخستین و تنها موزه گلاب کشور است. در این موزه، وسایل و اسناد مربوط به گلابگیری وجود دارد.
نیاسر
نیاسر شهر معروف دیگری در جنوب غربی کاشان است که معمولا آن را به آبشار زیبایش می‌شناسند، امّا فصل گلابگیری که می‌شود، نیاسر هم مثل قمصر پر از مسافر می‌شود.
جوشقان
شهر جوشقان یا جوشقان قالی، یکی دیگر از مراکز گلابگیری اطراف کاشان در استان اصفهان است.حتّی گفته شده حجم گل‌ها و باغات این شهر از قمصر هم بیشتر است و کارخانجات وسیعی برای تهیه گلاب در آن وجود دارد.
برزک
برزک هم از توابع کاشان است و با تولید بیش از ۶۷ درصد گل و گلاب، آن را بزرگترین تولید کننده گلاب می‌دانند. این منطقه کوچک که احتمالا اسمش هم نشنیده‌اید، مجموع گل تولیدى‌اش حدود ۲۸۰۰ تن است که دو هزار و صد خانواده به تولید گل و گلاب اشتغال دارند.
در این منطقه در حال حاضر بیش از ۹۵ کارگاه سنتى با ۶۷۰ دیگ گلابگیرى و ۴ واحد صنعتى فعال و ۳ واحد صنعتى در حال احداث، گلاب و عرقیات گیاهى تولید مى‌کنند که میزان گلاب تولیدى نزدیک به ۱۰ میلیون لیتر مى‌رسد.
کامو و چوگان
این دو منطقه هم که نزدیک جوشقان هستند و همگی از توابع کاشان محسوب می‌شوند، از تولید کنندگان گلاب کشور هستند.
میمند (استان فارس)
گفتیم رویش این گل‌های محمدی نیاز به آب و هوا و خاک مخصوصی دارد که این چنین مرغوب شوند. استان فارس به دلیل آب و هوایش از قدیم الایام نامش به عنوان قطب گلابگیری سر زبان‌ها بوده. گفته شده از حجم گلابی که در منطقه میمند فارس تولید می‌شود، ۴۰ درصد به کشورهای حوزه خلیج فارس صادر می‌شود و ۶۰ درصد دیگرش در داخل کشور مصرف می‌شود.
در بخش میمند ۶۰ کارگاه سنتی گلابگیری وجود دارد که از این تعداد، ۴۰ کارگاه فعال است و شش واحد صنعتی هم در این رابطه فعالیت می‌کنند و هر تن گل محمدی در سال در کارگاه‌های سنتی ۱۲۵ تا ۱۵۰ گرم اسانس گل محمدی تولید می‌شود، در صورتی که در کارگاه‌های صنعتی از هر هکتار، ۲۵۰ گرم اسانس عطر گل محمدی تولید می‌شود. این نکته هم باید بدانیم که اسانس گل محمدی دیمی، بیشتر از آبی است.
لاله‌زار (استان کرمان)
آنهایی که اهل گلاب هستند، گلاب‌های لاله‌زار از بردسیر کرمان را خوب می‌شناسند. گر چه سابقه تولید انبوه گلاب در این منطقه، خیلی قدیمی نیست امّا بعد از شناخت ظرفیت‌های این منطقه برای تهیه گلاب، حجم تولید در آن رو به فزونی گرفت. گفته شده که جشنواره‌های گلاب گیری در این منطقه هم برگزار می‌شود و ثبت ملی هم شده.
جالب اینجاست که اقلیم سرد و خشک این منطقه باعث شده که بر غلظت و کیفیت گلاب‌ها تاثیر بگذارد ودر نهایت محصول با کیفیتی تولید شود.
سخن آخر
گر چه امسال تمام مراسم و جشنواره‌ها به خاطر کرونا با محدودیت و در بسته مواجه شده، امّا با شناخت این رسم قدیمی و جالب می‌توانید برای دوران پساکرونا برنامه‌ریزی کنید که حتما در آیین گلابگیری شرکت کنید و از نزدیک شاهد روند تهیه گلاب باشید. ضمن اینکه دیدن حجم انبوهی از گل‌های محمدی با عطر خوششان، حال دلتان را معطر خواهند کرد.
مطالب مرتبط:
