جرجان (گرگان) که در منابع مختلف به نام هیرکانیا و ورکانه و ورکان نامیده میشد، در سه کیلومتری گنبدکاووس و در حد فاصل بستر دو رودخانه مهم گرگانرود و چهل چای واقع شده است.
این شهر در ادوار مختلف تاریخی در زمینه علوم، هنر و صنعت شکوفا بوده و اوج شکوه آن در زمان سلجوقیان بوده است.
جرجان (گرگان) مرکز حکومت آل زیار بوده و برج قابوس به فرمان کاووس بن وشمگیر در سده چهارم هجری به عنوان نماد این شهر ساخته می شود.
بعدها نام این شهر که در تاریخ مدفون شده بود، بر روی شهر استرآباد (گرگان کنونی) گذاشته می شود.
صحبت با باستان شناسان از زوایای پنهان تاریخی این شهر حکایت دارد، شهری که در زمان خود در اوج صنعت قرار داشته و سفالینه هایش شهره عام و خاص بوده است.
یک باستان شناس در خصوص شهر جرجان گفت: براساس مطالعات انجام شده و منابع تاریخی موجود شکل گیری شهر باستانی گرگان از دوره تاریخی بوده که می تواند در زمان اشکانیان یا ساسانیان بوده باشد.
حمید عمرانی رکاوندی افزود: آثار و شواهدی که در کاوش ها توسط مرحوم کیانی بدست آمده مربوط به دوره ساسانی است و میتوان حدس زد که این شهر در دوره ساسانیان بنا شده باشد، زیرا جرجان در نزدیک سایت مجاور ساسانی دشت گرگان- قرار گرفته و دیوار تاریخی گرگان هم در کنار آن بنا شده است.
وی بیان کرد: از زمانیکه اسلام وارد منطقه شد، شهر رشد و توسعه می یابد و از دوره سامانیان، آل بویه، آل زیار، سلجوقیان تا دوره صفویه همچنان زندگی در شهر جاری و بیش از هزار سال تداوم داشته است.
وجود مراکز دینی و علمی
عمرانی رکاوندی اضافه کرد: در این شهر خیابان، مسجد جامع، مدرسه علمی و دینی، گورستان، مراکز صنعتی و کارگاه های مختلف وجود داشته که در کتب مختلف هم ثبت شده است.
وی گفت: در کنار آن چیز که در کتب تاریخی ثبت شده، در کاوش هایی هم که از دهه ۵۰ آغاز شد، سفال، شیشه، مواد فلزی، ابزارآلات سنگی و غیره کشف شده که همگی نشان می دهد این شهر رونق فراوانی داشته و اوج و شکوه آن در دوره سلجوقیان بوده است.
استعمرانی رکاوندی گفت: علاوه بر این آثار، سکه های طلا و نقره از زمان سامانیان در قرن چهارم و پنج در این منطقه بدست آمده است.
وی اضافه کرد: جرجان به منطقه بزرگی در دشت گرگان تبدیل شده بود و با شهرهای بزرگ مانند ری، نیشابور و کاشان برابری می کرد و تجارت، هنر، صنعت و علوم در آن شکوفا بوده است.
عمرانی رکاوندی بیان کرد: این شهر با عظمت در قرن ۶ و هفت با حمله مغول تخریب و ویران شد.
این باستان شناس مطرح کشور گفت: همچنین زلزله ای در سال ۶۰۰ میلادی در این منطقه روی داد و مردم به سمت شهرهای مجاور مانند استرآباد کوچ کردند.
عمرانی رکاوندی با بیان اینکه زلزله روند تخریب شهر را تسریع و شهر خالی از سکنه شد، ادامه داد: جرجان به تدریج رو به افول گذاشت و مخروبه های آن به جای ماند.
شناسایی شهر باستانی جرجان در سال ۱۳۴۰
وی بیان کرد: در سال ۱۳۴۰ این شهر توسط باستان شناسان شناسایی و گمانه زنی ها انجام و در دهه ۵۰ کاوش ها آغاز شد.
عمرانی رکاوندی توضیح داد: در حفاری ها، خیابان، آجرفرش، کانال های هدایت آب، کارگاه های صنعتی، مغازه، کوره آجرپزی، کوره شیشه گری و غیره بدست آمده است.
وی اعلام کرد: طبق برآوردها این شهر بیش از هزار و ۲۰۰ هکتار وسعت داشته و هم اکنون آثار شهر در ۶۰۰ هکتار همچنان مشاهده می شود.
عمرانی رکاوندی گفت: علیرغم آنکه تخریب و تجاوز به حریم این شهر صورت گرفت، اما همچنان در اعماق دو الی سه متری می توانیم آثار شهر را مشاهده کنیم.
وی متذکر شد: جرجان تختگاه حکومت آل زیار بود که یک دولت محلی در شمال ایران بودند و برج قابوس به عنوان نماد این شهر باستانی توسط کاووس بن وشمگیر بنا می شود.
عمرانی رکاوندی در خصوص نام جرجان هم گفت: در کتیبه های به جای مانده از هخامنشیان کلمه هیرکان، ورکانه و ورکان بیان شده که طی تغییرات زبانی و محیطی به گرگان تغییر نام یافته است.
وی با بیان اینکه برآورد جمعیتی از این شهر وجود ندارد، افزود: به دلیل داشتن قلعه نظامی و ارگ، این شهر نظامی دفاعی و دارای سرباز بوده که از شهر محافظت می کردند.
کاوش در جرجان
محقق و باستان شناس گلستانی گفت: شهر تاریخی جرجان معرب و عربی شده گرگان بوده و کاوش های زیادی در آن انجام شده است.
حبیب رضایی افزود: نخستین کاوش در دهه پنجاه توسط دکتر کیانی و بعد از ایشان توسط دکتر محمد مرتضایی، متخصص دوره اسلامی انجام و آخرین فصل کاوش در سال ۱۳۹۶ اتفاق افتاد.
وی بیان کرد: در کاوش های جرجان، آثاری از دوره ساسانی و آثاری از قرون اسلامی و قرون میانی اسلام بدست آمده است.
رضایی اضافه کرد: این شهر به دلیل پتانسیل بالایی که داشته در زمان آل زیار به عنوان مرکز این خاندان انتخاب می شود.
حمله مغولان به جرجان
وی بیان کرد: حمله اعراب، حمله مغولان و تیموریان بزرگ ترین اتفاقاتی بوده که در این شهر رقم خورده است.
رضایی تشریح کرد: در قرن هفتم مغولان به جرجان حمله کرده و شهر آسیب زیادی می بیند و غارت می شود؛ در نتیجه اهمیت و ارزش خود را از دست می دهد ولی همچنان قابل سکونت بوده است اما حدود ۳۰۰ سال بعد در زمان تیمور حمله دیگری اتفاق افتاده و شهر متروکه و در همان زمان با وقوع زلزله این شهر در تاریخ مدفون می شود.
وی بیان کرد: بعد از آن تنها نامی از گرگان (جرجان) در تاریخ باقی می ماند و در منابع تاریخی از آن سخن گفته می شود.
رضایی افزود: در زمان پهلوی در سال ۱۳۱۶ نام شهر که متروکه شده بود بر روی استرآباد گذاشته می شود.
جرجان با طرح و نقشه ساخته شد
وی در خصوص ویژگی های شهر گفت: این شهر به لحاظ معماری و شهرسازی در اوج قرار داشته و طبق شواهد بدست آمده دارای برج و بارو بوده است.
رضایی گفت: جرجان در بین دو رودخانه قرار گرفته لذا کشاورزی و با توجه به مراتع فراوان، حرفه دامپروری در این شهر رونق زیادی داشته است و برخی از مردم سفال گر، برخی فلزگر و برخی هم صنعتگر بوده اند.
وی با اشاره بقایای کوره های سفالگری و فلزگری و سنگفرش ها، افزود: سفال های شاخص در این شهر تولید می شده که زبانزد بوده است.
رضایی بیان کرد: این شهر براساس طرح و نقشه و برنامه ایجاد شده و قسمت های مختلف آن از یکدیگر مجزا بوده است.
وی درباره خصوصیات معماری و شهرسازی جرجان هم گفت: این شهر آکروپل مخصوص زندگی درباریان، اشراف و بزرگان داشته و شارستانی هم طراحی شده بود که مردم عادی در آن زندگی می کردند.
رضایی افزود: این شهر مانند شهرهای دوره اسلامی مسجد، اماکن مذهبی و همه عناصر شهر اسلامی را داشته و بقایای محراب گچبری دوره ایلخانی هم از این شهر بدست آمده است.
وی بیان کرد: هم اکنون آثار باقیمانده همچون کوره ها، سنگفرش های باقی مانده قابل بازدید است.
رضایی اضافه کرد: قبل از کاوش های علمی، حفاری های غیرمجاز زیادی در این شهر صورت گرفت و بسیاری از اشیا غارت و به خارج از ایران منتقل شد اما بعد از آن در کاوش ها آثاری بدست آمده که در موزه ملی ایران نگهداری می شوند.
مطالب مرتبط:
