اطلس فرونشست اصفهان در سال ۹۷ منتشر شده از سوی سازمان نقشه برداری کشور، اولین رقم های نرخ فرونشست را در اطراف پل های تاریخی و میدان نقش جهان نشان داد؛ رقم هایی بین ۱۰ تا ۲۰ میلیمتر فرونشست در سال که با استفاده از تصاویر ماهواره ای سنتینل۱ برداشت شده بود و گرچه به گفته کارشناسان زمین شناسی چندان دقیق نبودند، اما حکایت از خطری داشتند که بیخ گوش اصفهان کمین کرده و در اولین خیزش ها، پل ها و میدان نقش جهان را نشانه می گیرند.
هشدارها اما تنها مربوط به سال ۹۸ نبود و پیشتر از آن در سال ۹۳، مرکز زمین شناسی اصفهان در قالب یک پیشنهاد به اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نسبت به خطر فرونشست در محل پل های تاریخی شهر اصفهان هشدار داده و درخواست کرده بود تا با همکاری هر دو نهاد با نصب دستگاه های ابزار دقیق رفتار شناسی دقیق تری از پل ها انجام شود. این پیشنهاد اما جدی گرفته نشد و حالا بعد از گذشت ۷ سال و پیشروی فرونشست در دل شهر اصفهان، معاونت میراث فرهنگی اصفهان می گوید اداره متبوعش با طی شدن روند اداری و قانونی حاضر به همکاری است.
فرونشست برای بناهای تاریخی اصفهان به توان ۲
اکنون که هشدارها نسبت به فرونشست در اصفهان جدی تر شده و شواهد و عوارض این پدیده مخرب از شمال رو به سوی مرکز شهر مشهود شده است، به تعبیر مرکز زمین شناسی اصفهان بحران تنها گریبان شمال دشت اصفهان را نگرفته و با تغذیه نشدن آبخوان دشت اصفهان و برداشت هایی که فزاینده شده اند، بزودی دامنه این بحران در همه جای شهر گسترده می شود. با این وجود باید گفت سازه های تاریخی بدلیل قدمت و حساسیتی که دارند در صف اول آسیب های ناشی از فرونشست قرار می گیرند، خاصه اینکه میراث تاریخی و فرهنگی اصفهان از ویژگی های برجسته و به قولی پرچم این شهر محسوب می شوند.
اظهارنظر با کدام آنالیز و تحقیق؟!
از نگاه برخی از کارشناسان میراث فرهنگی، آسیب ها و لرزه های ناشی از عبور مترو از زیر و جوار سی و سه پل بیشتر از فرونشست است یا اینکه ضعف های سازه ای و نشست های سالیانه را نمیتوان نادیده گرفت.
یکی از کارشناسان میراث فرهنگی پیرامون فرونشست و بیم فروریختن اماکن تاریخی اصفهان گفت: باید مرتب به سازه های تاریخی رسیدگی شود؛ اما نه به دلیل کمبود بودجه بلکه به دلیل اینکه بودجه ای برای صرف این امور وجود ندارد، نمیتوان کاری از پیش برد! اندک بودجه ای که می رسد تنها خرج تزئینات در و دیوار و رنگ آمیزی بدنه هایی مثل سقف چهل ستون یا سقف ایوان عالی قاپو می کنند؛ خرج جاهایی که دیده شود و بتواند گردشگر بیشتری جذب کند.
از نگاه این کارشناس، تا زمانی که فناوری و بررسی های همه جانبه بکار گرفته نشود، باید بپرسید براساس کدام تحقیق و با چه امکاناتی متخصان درباره آسیب ها و ترک ها نظر می دهند؟! چگونه این پایش را انجام داده اند، کدام آنالیز را روی خاک و پی سازه ها انجام دادند؟!
وی پیرامون فرونشست و بیم فروریختن اماکن تاریخی اصفهان گفت: در دنیای امروز، باید مستندات علمی داشته باشید و نمیتوان با یکی دو ماه کار به یک دستاوردی در چنین موضوع حساسی رسید. این موضوع احتیاج به یک مانیتورینگ یک ساله یا دوساله با امکانات و فناوری پیشرفته دارد.
به باور این کارشناس، امکانات پیشرفته فناورانه می تواند در حل این مسئله کمک کند اما موانع هم کم نیستند: مانیتورینگ به ضرر عده ای می شود که دائم از قبل آسیب بناها نان می خورند! اگر این مانیتورینگ اتفاق بیفتد، خیلی از مسائل حل می شود؛ درنتیجه افرادی که تعدادشان هم خیلی زیاد است و نگاه سنتی دارند با آن مخالفت می کنند.
این کارشناس پیرامون فرونشست و بیم فروریختن اماکن تاریخی اصفهان افزود: در خصوص فرونشست آثار تاریخی، بحث، سفره های آب زیرزمینی مطرح است اما همه ماجرا این نیست، ما بحث مترو، نشست سالیانه و ضعف سازه ای بناها را هم داریم و البته چیزی نیست که نتوانیم جلویش را بگیریم اما اول باید کار کارشناسانه انجام شود. این کار کارشناسانه نمی تواند کار کارشناسان میراث فرهنگی باشد، از همه مهمتر، متخصصان زمین شناسی و متخصصان سازه باید موضوع را بررسی کنند و هر سه گروه را در یک تیم داشته باشیم.
وی تأکید کرد: علاوه بر متخصصان زمین شناسی، سازه و کارشناسان میراث فرهنگی، باید افراد غیربومی بین المللی را در این تیم داشته باشیم تا خورد و برد و حب و بغض در این قضیه به حداقل کاهش پیدا کند. زمین شناسان ما باید امکانات فناوری و فناورانه خودشان را نصب و حداقل یک پایش یک ساله انجام شود. متخصصان آب، میزان آب، متخصصان سازه، بحث نشست، زمین شناسان نوع خاک و سنگ منطقه را بررسی کنند و همه اینها در کنار هم می توانند یک تیم علمی را تشکیل و اظهارنظر دقیق تری داشته باشند.
رفتارسنجی پل ها و هفت سال تاخیر برای همکاری بین دستگاهی
در این پیوند اما رضا اسلامی، مدیرکل زمین شناسی و اکتشافات معدنی مرکز اصفهان گفت: عده ای می گویند ترک ها در پل چوبی، سی و سه پل و خواجو فرونشستی نیست، اما بهترین راه اندازه گیری به وسیله ابزار دقیق است که ببینیم آیا واقعاً این پل ها نشست می کنند؟! و چه عاملی باعث این ترک ها شده است؟! در این راستا، سال ۹۳ نامه ای به میراث فرهنگی فرستادیم و پیشنهاد این بررسی و همکاری را دادیم اما از آن سال این کار بلاتکلیف ماند و سازمان زمین شناسی نمی داند در این باره چه کاری باید انجام بدهد!
وی افزود: ما به میراث فرهنگی اصفهان اعلام کردیم که سازمان زمین شناسی دستگاه ابزار دقیق دارد و اگر کمک کنید، با مساعدت هم پل های تاریخی را پایش می کنیم که میزان نشست پل ها چقدر و حرکت نشست ها به کدام سمت است.
این مقام مرکز زمین شناسی در اصفهان معتقد است که اگر این پایش توسط ابزار دقیق انجام و اندازه گیری شود، دیگر کسی نمی تواند فرونشست و آثار آن بر پل های تاریخی را کتمان کند.
اسلامی در ادامه یادآور شد: اطلس فرونشست سازمان نقشه برداری که در سال ۹۸ منتشر شد، نرخ فرونشست را در سی و سه پل و پل خواجو تا میدان بزرگمهر نشان داد. این داده ها که بوسیله دستگاه رادار کسب شده، همه نسبی هستند اما اگر می خواهیم نرخ فرونشست را دقیق تر در این مناطق بدانیم، راهش استفاده از «GPS دو فرکانس» و چند دوره پایش است.
دغدغه مدیرکل زمین شناسی مرکز اصفهان اما این است که مادامی که زاینده رود به همین خشکی کنونی باشد، فرونشست فزاینده پیشروی می کند و دودش تنها در چشم ساکنان شمال اصفهان نمی رود، بلکه این بحران دامن همه شهر را می گیرد: در بازدیدی که از میدان نقش جهان و مسجد جامع عباسی داشتیم و ترک های فرونشستی که در این بناها دیدیم، تصور نمی کردم تا این اندازه ماجرا گسترده شده باشد! خطری که احتمال می دادیم ۵ یا ۶ سال دیگر با آن مواجه باشیم، اکنون آمده و بصورت موریانه وار نزدیک می شود.
آنچه مدیرکل زمین شناسی مرکز اصفهان از آن به عنوان پیشنهاد به اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اصفهان یاد می کند،” رفتار سنجی فرونشست پل های تاریخی اصفهان” بوده که از سوی متولیان میراث فرهنگی در سال ۹۳ با اقبال مواجه نشد. در این پیشنهاد بنا بود با تفسیر داده های حاصل از شبکه GPS به تعیین میزان حرکات قائم و افقی ۳ پل تاریخی شهر پرداخته شود. این شبکه متشکل از ۳۸ ایستگاه جهت اندازه گیری دوره ای نرخ حرکات پل پیشنهاد شده بود که روی هر پل ۱۲ دستگاه GPS در دو ردیف ۶ ایستگاهی، در دو پهلوی هر پل نصب می شد؛ آرایشی از قرارگیری جی پی اس ها در دو ردیف موازی که علاوه بر به دست آوردن هرگونه جابه جایی و نشست در طول، مقدار جابه جایی و نشست در دو پهلوی پل نیز قابل اندازه گیری و مقایسه بود و درنهایت الگوی سه بعدی از حرکات پل بدست می آمد.
به گفته اسلامی این دستگاه های جی پی اس به دلیل اینکه گیرنده بودند، هیچ آسیبی به بنای تاریخی وارد نمی کردند و شامل یک صفحه فلزی بودند که بر بالای پل ها چسب می شدند.
منکر آثار فرونشست در بناهای تاریخی نیستیم
در این میان اما ناصر طاهری، معاونت میراث فرهنگی اصفهان معتقد است، هر فکری که برای کل دشت اصفهان باید کرد، بنای تاریخی هم شامل همان راهکار می شود.
وی گفت: فرض بر اینکه سازمان زمین شناسی ثابت کرد، ترک ها درنتیجه فرونشست است؛ ما که منکر این ماجرا نیستیم! فرونشست اتفاق می افتد و به خاطر مسئله آب است. آب زاینده رود بسته شده و فرونشست اتفاق می افتد؛ هیچ نیازی هم به اثباتش نیست. حرف ما این است که در بنای تاریخی ترک وجود دارد؛ مثل مناره های ما، اما اگر فرونشست اتفاق بیفتد مناره ای که هزار سال قد برافراشته، یک باره فرو می ریزد. اینگونه نیست که آرام، آرام ترکی ایجاد شود بلکه مناره ها به خاطر ارتفاعی که دارند، اگر فرونشست اتفاق بیفتد، هرلحظه امکان فروریزش آنها وجود دارد.
وی گفت: ما خودمان پل ها را می شناسیم. یک مرکز پایش پل ها داریم. عکسهایی هم که مرکز زمین شناسی از ترک های مسجد جامع و شیخ لطف الله نشان دادند را هم دیده ایم. بله، این ترک ها وجود دارند اما مگر می شود روی بنای تاریخی ترک نباشد. ترک بخشی از وجود بنای تاریخی ۴۰۰ ساله است. ما منکر فرونشست نیستیم و قطع یقین بنای تاریخی از فرونشست آسیب می بیند. اما راهکار چیست؟! مسئله اصلی فرونشست، نبود آب و تغییر در رژیم آب سفره های زیرزمینی و تنها راه حل هم این است که تلاش ما این باشد که آب در رودخانه جاری و این آب از طریق مادی ها به کل شهر اصفهان تعمیم داده شود و دشت اصفهان از این آب بهره بگیرد.
وی افزود: اگر تشخیص سازمان زمین شناسی بر این است که فرونشست برای فرودگاه اتفاق می افتد، برای فرودگاه چه کردند؟! برای جاده ها چه می شود کرد؟! مگر می شود مانع فرونشست شد؟! فرونشست اتفاق می افتد و وظیفه سازمان زمین شناسی این است که وقوع این پدیده را هشدار بدهد که می دهد. هر کاری که برای دشت اصفهان کردند برای این بناهای تاریخی هم بکنند.
طاهری در پاسخ به این پرسش که چرا برای رسیدن به راهکار دقیق تر در سال ۹۳ با مرکز زمین شناسی اصفهان همکاری نشد، تنها به این پاسخ بسنده کرد: در جریان این موضوع نیستم، چیزی یادم نمی آید. وقتی در زمان حاضر فرونشست به صورت جدی مطرح می شود، فقط موضوع بناهای تاریخی نیست، اما شاید یکی از سخت ترین گزینه ها برای فرونشست باشد، چون ترک در بناهای تاریخی طبیعی است و شواهد و نمونه های روشن تری برای اثبات بحث فرونشست وجود دارد.
این مقام میراث فرهنگی اصفهان گفت: حفظ آثار تاریخی مثل حفظ محیط زیست، یک مسئولیت اجتماعی است. ما مشکلی نمی بینیم و از این پیشنهاد استقبال می کنیم. در این رابطه البته باید مناسبات اداری و مسیر قانونی لازم انجام و طی شود.
آنچه معاونت میراث فرهنگی اصفهان به دلیل وجود ترک در ذات بناهای تاریخی، راه حل مناسبی برای اثبات فرونشست در اصفهان نمی داند اما از آن استقبال می کند، دغدغه کارشناسانی است که معتقدند برای رسیدن به راه حل مناسب باید اطلاعات دقیق تر جمع آوری کرد؛ اینکه از اساس عامل ترک ها چیست، نرخ فرونشست چقدر یا به کدام سمت و سو بیشتر است یا اینکه به واقع اگر به همین ترتیب زاینده رود خشک بماند، آبخوان تغذیه نشود و برداشت از آب های زیرزمینی ادامه داشته باشد، چه اتفاقی در انتظار بناهای تاریخی شهر است!
این فرمان که می رویم بن بستی در کار نیست، به پرتگاه نزدیک می شویم
بهرام نادی، متخصص عمران و ژئوتکنیک فرونشست را بحثی پیچیده دانست که با افت آب زیرزمینی و همچنین نوع خاک و عمق سنگ بستر رابطه دارد: طی چند سال گذشته همه اطلاعاتی که از عملیات حفاری ژئوتکنیک، عملیات حفاری چاه های آب عمیق سازمان آب و تحقیقات ژئوفیزیک مثل مقاومت الکتریکی جمع آوری شد؛ یک پهنه بندی و نقشه سه بعدی برای عمق سنگ بستر اصفهان تهیه شد.
وی با تشریح نتایج تحقیقات اخیرش که با همکاری سازمان زمین شناسی، مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی و همچنین مرکز مدیریت بحران اصفهان انجام داده، گفت: عمق سنگ بستر اصفهان در قسمت جنوبی شهر، مثل صفه حدود صفر است و به صورت رخنمون می توانیم سنگ را ببینیم. در منطقه حبیب آباد این عمق حدود ۲۸۰ متر است و جریان آب به سمت شمال و کاسه ای است که منطقه حبیب آباد در آن قرار دارد. وقتی عمق سنگ بستر مشخص شد، تأثیر افت سطح آب زیرزمینی را یک مدل عددی و با استفاده از یک برنامه PLAXIS برای تحلیل فرونشست مدل شد. مدل ریاضی به ما نشان داد، جایی که عمق سنگ بستر حدود ۵۰ متر است، اگر آب را به ته آبخوان و به سنگ بستر برسانیم، حدود ۱۰ تا ۱۵ سانتیمتر پتانسیل نشست داریم.
این عضو هیات علمی دانشگاه نجف آباد گفت: در قسمت شمالی و در مناطق مرکزی شهر مثل میدان نقش جهان و مسجد شیخ لطف الله، عمق سنگ بستر عددی حدود ۱۰۰ تا ۱۲۰ متر است، برآوردها اما این بود که اگر سطح آب زیرزمینی را با استفاده از چاه های حفر شده و منبع تأمین آب شرب پایین ببریم، عددی حدود ۴۷سانتیمتر فرونشست را در پایان آبخوان خواهیم داشت.
طبق هشدار نادی، میزان نشست برای مصالح بنایی عدد ۲ و نیم تا ۵ سانتیمتر است و بنابراین میزان نشستی که برای سازه های تاریخی در اثر افت آب زیرزمینی تجربه خواهد شد، می تواند حدود ۸ تا ده برابر میزان نشستی باشد که برای این سازه ها تعریف شده است. بنابراین از نگاه وی سازه های تاریخی اصفهان در معرض خطر هستند و به تدریج این تنش را تحمل می کنند.
اشاره دقیق تر وی این است که اگر آبخوان به انتهای خود برسد، فرونشست برای بناهای تاریخی میدان نقش جهان حدود ۴۷ سانتیمتر است و وقتی تاکنون طبق بررسی ها و تحقیقات وی چیزی حدود ۶۰ درصد آبخوان دشت اصفهان مصرف شده و مانده است بر سر چهل درصد باقی مانده! تصور کنید آینده برای میدان نقش جهان، مسجد جامع عباسی، مسجد شیخ لطف الله یا آن سوتر برای پل های تاریخی با فرونشست حدود ۱۵ سانتیمتر در پایان کار آبخوان چه خواهد بود! پایان ماجرا اما از نگاه نادی رسیدن به بن بست نیست، نزدیک شدن به پرتگاه است.
مطالب مرتبط:
