خانه های تاریخی شهر ساری که در بافت باارزش مرکزی این شهر واقع شده اند، از جاذبه های کم نظیر مرکز مازندران محسوب می شوند که در سایه کم توجهی ها نه تنها تا کنون به عنوان یک جاذبه گردشگری معرفی نشده اند، بلکه بسیاری از شهروندان امروزی ساری نیز آن ها را نمی شناسند و بدلیل برخی بلاتکلیفی ها برخی از این بناهای باارزش تاریخی در حال تخریب هستند.
محدوده مرکزی ساری در حوالی میدان ساعت هسته اصلی این شهر در دهه های گذشته محسوب می شد. بطوریکه تمرکز بناهای تاریخی مرکز مازندران در همین قسمت از شهر مشاهده می شود. محله آب انبارنو نیز که یکی از محله های قدیمی و تاریخی ساری محسوب می شود در همین منطقه و بین خیابان های قارن و ۱۸ دی امروزی قرار دارد و بیشترین تعداد خانه های تاریخی را در خود جای داده است. اما به جز خانه کلبادی و خانه فاضلی که اولی موزه مردم شناسی و تحت مالکیت میراث فرهنگی است و دومی هم در مالکیت شرکت مادر تخصصی عمران و بازسازی شهری قرار دارد، بقیه بناها حال و روز خوشی ندارند. به ویژه خانه سرهنگ خان که از بناهای خاص و منحصربفرد ساری محسوب می شود و ماههاست که پوشش چوبی و سفالی سقف آن جای خود را به داربستی فلزی و کیسه های پلاستیکی آبی رنگ داده تا عملیات مرمت بنا آغاز شود.
برنامه بهسازی بناهای تاریخی هسته مرکزی شهر ساری به دهه ۸۰ برمی گردد که با ریزش بخشی از خانه فاضلی مورد توجه قرار گرفت و توسط شرکت عمران و بهسازی خریداری شد تا برای بازسازی بافت تاریخی ساری گام های جدی تری برداشته شود. اما بازسازی خانه فاضلی به دلایل اداری متعدد سال ۱۳۸۸ آغاز شد و تا سال ۱۳۹۱ نیز ادامه یافت.
با این بازسازی، امید برای احیای سایر بناهای تاریخی ساری نیز افزایش یافت. اردیبهشت ۱۳۹۵ نیز مدیرکل وقت راه و شهرسازی مازندران اعلام کرد که عملیات اجرای ترمیم و بهسازی بافت تاریخی محله آب انبارنو با حضور معاون وزیر راه و شهرسازی آغاز شد تا سیمای این گستره تاریخی دو کیلومتر مربعی در هسته مرکزی ساری بازسازی و مرمت شود. یکی از اقدامات مد نظر نیز بازسازی بناهای تاریخی موجود در این محدوده بود.
شرکت عمران و بهسازی ایران که دفتر بافت تاریخی آن در محله آب انبارنو و مجاورت همین بناهای تاریخی قرار دارد، مجموعه عمارت کلبادی ۲، خانه صادقیان، عمارت سردار جلیل و خانه میرگتی را خریداری کرد و از نیمه دوم سال ۱۳۹۴ احیا و مرمت این بناها را در دستور کار قرار داد. در این بین نیز دو عمارت سردار جلیل و کلبادی۲ از نظر ظاهری و معماری شرایط به مراتب متفاوت تر و جذاب تری دارند. به همین دلیل مرمت و احیای آن ها در دستور کار قرار گرفت. طی سال های اخیر سقف عمارت سردار جلیل مرمت شد و اکنون شرایط تقریبا باثباتی دارد، اما عمارت کلبادی۲ که به خانه سرهنگ خان نیز معروف است از چند ماه پیش تا کنون در وضعیت نامناسبی قرار گرفته است.
اسفند ۱۳۹۴ مهدی حدادیان، مدیرعامل شرکت عمران و مسکن سازان مازندران اعلام کرد که با توجه به اهمیت این بنای تاریخی قرار است بازسازی خانه سرهنگ خان از فروردین ۱۳۹۵ آغاز شود و طی یک سال و تا پیش از پایان عمر دولت وقت به پایان برسد. اما این بار نیز پروژه مرمت و احیای این ساختمان به جا مانده از دوران قاجار اجرایی نشد تا اینکه اواخر بهار امسال با پیگیری مهدی عبوری شهردار اسبق ساری که از آذر ۱۳۹۸ به عنوان مدیرعامل شرکت بازآفرینی شهری ایران منصوب شد، تصمیم گرفته شد مرمت خانه سرهنگ خان با برداشتن سقف سفالی و چوبی آن آغاز شود. اما توقف عملیات مرمت در نخستین گام آن، یعنی برداشتن سقف قدیمی سبب شده که آسیب هایی به این بنا وارد شود. بنایی تاریخی با معماری کم نظیر و جذاب که در سه طبقه به مساحت یکهزار و ۱۰۰ متر با سبک معماری دوران قاجار ساخته شده و یکی از بناهای تاریخی شاخص مازندران محسوب می شود.
توقف عملیات مرمت و احیای این ساختمان در شرایطی که سقف آن برداشته شده، با توجه به شرایط اقلیمی مازندران و رطوبت بالا و بارندگی های متعدد طبیعتاً میزان و سرعت آسیب پذیری را بسیار بیشتر می کند. اما به اعتقاد کارشناسان حوزه مرمت بناهای تاریخی، نفوذ باد و باران به این قبیل ساختمان ها تنها عامل افزایش سرعت تخریبشان نیستند، چرا که طولانی شدن زمان بدون سقف ماندن چنین بنایی سبب از هم گسیختگی ساختار و اسکلت بنا می شود و سرعت تخریب را افزایش می دهد.
اظهارات ابوالفضل نیکوبیان، کارشناس ارشد مرمت بناهای تاریخی و جانشین معاون میراث فرهنگی مازندران پیرامون قرار گرفتن تاریخ مشروطه ساری زیر سقف کیسه ای می گوید: در چنین بناهایی که سازه ای چوبی دارند، وقتی سقف برای مدتی طولانی از ساختمان جدا شود و عملیات مرمت اجرا نشود، اجزای ساختمان به مرور دچار از هم گسیختگی می شود.
او پیرامون قرار گرفتن تاریخ مشروطه ساری زیر سقف کیسه ای می افزاید: حتی اگر جلوی نفوذ باد و باران را با سقف موقت حلبی یا ایرانیتی هم بگیرند و کل ساختمان را بپوشانند، باز هم در صورت طولانی بودن زمان بدون سقف ماندن ساختمان، به مرور اتصالات بنا از هم جدا می شود.
جانشین معاون میراث فرهنگی مازندران اجرای طرح مرمت خانه فاضلی ساری را نمونه مناسبی از مرمت بناهای تاریخی می داند که توسط شرکت عمران و بهسازی انجام شد و معتقد است که درباره خانه سرهنگ خان نیز باید طبق قواعد اصلی و قانونی مرمت بناهای تاریخی و پس از تهیه و تایید طرح مرمت، احیای این بنا در دستور کار قرار بگیرد.
جای خالی طرح مرمت
نیکوبیان پیرامون قرار گرفتن تاریخ مشروطه ساری زیر سقف کیسه ای تصریح می کند: آنچه که تا کنون درباره مرمت این بنای شاخص مازندران مشاهده شده، علاوه بر طولانی شدن زمان بدون سقف ماندن ساختمان، اقدام به آغاز مرمت بدون تهیه طرح مرمت مورد تایید میراث فرهنگی است. طبق قانون برای هر اقدام مرمتی در هر بنای تاریخی متعلق به اشخاص حقیقی و حقوقی ابتدا باید طرح مرمت تهیه و سپس در میراث فرهنگی تصویب شود. عملیات مرمت نیز باید در حضور ناظر میراث فرهنگی اجرا شود. اما در مورد خانه سرهنگ خان این اتفاق نیفتاد و حتی بدون هماهنگی با میراث فرهنگی سقف آن برداشته شد.
بنا به اظهارات این کارشناس مرمت بناهای تاریخی، علاوه بر بلاتکلیف ماندن مرمت عمارت کلبادی۲ یا خانه سرهنگ خان، برداشتن سقف بنا پیش از تهیه طرح مرمت و تصویب آن در کمیته فنی میراث فرهنگی را نیز باید به چالش های این ساختمان تاریخی مهم مازندران اضافه کرد. موضوعی که معاون میراث فرهنگی مازندران نیز نسبت به آن انتقاد دارد و تأکید می کند که با وجود مکاتبات متعدد برای تهیه و ارائه طرح مرمت، تا کنون پاسخی از سوی اداره کل راه و شهرسازی مازندران و شرکت عمران و بهسازی دریافت نکردند.
مهدی ایزدی می گوید: با توجه به اینکه مالکیت ساختمان در اختیار شرکت عمران و بهسازی است، مرمت را نیز قرار است همین مجموعه انجام دهد. اما پیش از برداشتن سقف ساختمان، طرحی برای بررسی و تایید به میراث فرهنگی ارائه نشد. مکاتباتی هم در این مورد داشتیم، اما به پاسخی نرسیدیم. طبق قانون طرح مرمت باید به تایید شورای فنی برسد و در صورت تایید طرح مرمت، برای اجرا یک ناظر از طرف میراث فرهنگی به پروژه معرفی خواهد شد.
وی با اشاره به طولانی شدن زمان بدون سقف ماندن عمارت کلبادی۲ اظهار می کند: یکی از اجزای طرح مرمت با توجه به حساسیت و آسیب پذیری این بناها، برنامه زمان بندی طرح و نوع مداخله و اجرای آن است تا کمترین آسیب ممکن به بنا وارد شود. اما نداشتن طرح سبب شده که به مبحث مهم زمان بندی توجه نشود. نتیجه این شد که سقف برداشته شد و حالا باد و باران سرعت آسیب پذیری بنا را بیشتر می کند و احتمال از هم گسیختگی اتصالات در درازمدت نیز وجود دارد. در چنین شرایطی طبیعتا مسئولیت هر خسارتی متوجه مجریان طرح است که بدون برنامه اقدام به برداشتن سقف بنا کردند.
جایگاه خاص عمارت در تاریخ سیاسی
اهمیت این بنای تاریخی صرفا به دلیل معماری و قدمت آن نیست. بلکه به گفته مورخان و پژوهشگران تاریخ ساری، خانه سرهنگ خان یکی از کانون های اصلی سیاسی مازندران در دوران قاجار بود و به همین دلیل از نظر تاریخ سیاسی نیز جایگاه خاصی در بین بناهای تاریخی مازندران دارد.
دکتر سید رحیم موسوی، مورخ و پژوهشگر تاریخ ساری این ساختمان را یک بنای شاخص در تاریخ سیاسی مازندران می داند و با اشاره به نفوذ و قدرت سیاسی خاندان کلبادی در دوران قاجار می گوید: این خانه که از شاخص ترین بناهای مازندران در دوران قاجار محسوب می شود، علاوه بر ویژگی های فنی و تکنیکی از نظر ساخت و مرغوبیت مصالح، نوع پوشش بام، تزیینات وابسته به معماری، سه اشکوب بودن و فرم و ساختارش، ارزش تاریخی و هویتی قابل توجهی هم دارد.
وی با بیان اینکه مجموعه ای از رخدادهای تاریخی در این خانه رخ داده، می افزاید: خانه متعلق به حسین خان سالار برادر سردار جلیل کلبادی معروف به سرهنگ خان از خاندان کلبادی است که آن زمان در تاریخ معاصر منطقه نقش مهمی داشتند. با توجه به اینکه کلبادی ها از حامیان مشروطه بودند، این خانه مرکز یک سری از جلسات و نشست های مشروطه خواهان در ساری محسوب می شد.
به گفته این پژوهشگر تاریخ، خانه سرهنگ خان بعد از شکست مشروطه و به توپ بستن مجلس و در دوران استبداد محمدعلی شاهی هم این ساختمان جایگاهی برای گرد هم آمدن مخالفان استبداد بود و حتی پس از پایان دوره استبداد صغیر و پیروز شدن مشروطه خواهان باز هم این خانه از کانون های مشروطه خواهی در مازندران بود.
کمبود اعتبار
موسوی اجرای بدون ضابطه و نادرست مرمت بنایی با این جایگاه خاص تاریخی و ویژگی های منحصربفرد معماری را تصمیمی ناخوشایند برای میراث فرهنگی مازندران می داند و تصریح می کند: با اینکه بارها اعلام شد قرار است بافت تاریخی ساری را احیا کنند، اما امروز مهمترین ظرفیت های گردشگری فرهنگی و تاریخی مرکز مازندران بدون استفاده مانده اند و یکی از مهمترین بناها نیز ماه هاست که بدون سقف و با یک پوشش پلاستیکی رها شده است. روز به روز هم هزینه های مرمت بیشتر می شود و این تورم کار را برای اجرای درست و بهینه مرمت دشوار خواهد کرد. برداشتن سقف در برخی بناهای تاریخی بخشی از پروژه مرمت است. اما نباید پس از آن اجرای پروژه متوقف شود.
مهم ترین نقد موجود به روند اجرای مرمت این بنا در حال حاضر، طولانی شدن زمان بدون سقف ماندن آن و ارائه نکردن طرح مرمت به میراث فرهنگی است. موضوعی که به نظر می رسد ریشه در کمبود بودجه دارد و طبیعتا در چنین شرایطی چرایی آغاز مرمت توسط شرکت عمران و بهسازی مطرح می شود.
مسأله کمبود اعتبار برای مرمت را مسئولان مرتبط با این پروژه نیز مطرح می کنند. مسئول امور پیگیری بازآفرینی شهری اداره کل راه و شهرسازی مازندران در پاسخ به چرایی نیمه کاره ماندن پروژه مرمت عمارت کلبادی۲ به خبرنگار ایرنا می گوید: هر سال اعتباری برای مرمت خانه های تاریخی از شرکت عمران و بهسازی دریافت می شود. اما با توجه به شرایط کشور و بالا رفتن هزینه های مرمت، این اعتبارات که معمولا بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ میلیون تومان است برای جلوگیری از تخریب بناها و اجرای طرح های فوریت دار هزینه می شود. در شرایط عادی توان مالی برای بهسازی و بازآفرینی این قبیل بناها وجود ندارد و به اعتبارات ویژه برای چنین پروژه هایی نیاز است.
سامره داداشی می افزاید: البته برای این ساختمان امسال اعتبار ویژه ای پیشنهاد شد که امیدواریم تایید و محقق شود. بحث بهسازی و بازآفرینی بافت تاریخی ساری از مدت ها پیش در قالب طرحی به نام «ساری سرا» مطرح شده بود تا خانه های تاریخی در قالب این طرح احیا شوند. بر اساس همین طرح نیز به دنبال این هستیم تا برای گذر تاریخی آب انبارنو اعتبار مناسبی دریافت کنیم. اما فعلا شرایط بودجه ای مناسب نیست.
او به یک نکته قابل توجه در مورد بازآفرینی بناهای تاریخی مازندران نیز اشاره می کند و می گوید: سیاست شرکت بازآفرینی سرمایه گذاری روی پروژه هایی است که بازگشت سرمایه داشته باشند. متأسفانه پروژه مرمت خانه فاضلی ساری که به خوبی توسط این شرکت انجام شد به دلیل استقبال نشدن برای سرمایه گذاری از سوی سرمایه گذاران بخش گردشگری بازدهی مناسبی نداشت. با این حال برای مرمت عمارت کلبادی۲ پیگیری هایی در حال انجام است تا اعتبار مورد نیاز تایید شود و تخصیص یابد.
یکی دیگر از نقدها و به بیان بهتر پرسش های مطرح شده درباره این ساختمان تاریخی از سوی منتقدان، سرنوشت چوب های خارج شده از آن است؛ اینکه چوب های سقف ساختمان و شیرسرهای قاجاری این الوارهای سقف به چه سرنوشتی دچار شدند و چه تصمیمی برای آن ها گرفته شد؟
افزایش هزینه های مرمت
هرچند نگاه سرمایه گذاری به مرمت این قبیل بناها که داداشی به آن اشاره کرد منطقی و مرسوم است، اما صرف نظر از ضعف های موجود در مازندران برای جذب سرمایه گذار حوزه گردشگری و به ویژه احیای بناهای تاریخی، درباره عمارت تاریخی کلبادی۲ یا خانه سرهنگ خان یک نکته اهمیت زیادی دارد و آن هم خارج کردن آن از وضعیت کنونی است. موضوعی که از نظر بودجه ای که با توجه به تورم موجود، امروز طبیعتا هزینه ای به مراتب بیشتر از رقم پیش بینی شده در زمان آغاز اجرای طرح مرمت برای بازسازی این ساختمان نیاز است.
این موضوع را یک پیمانکار بناهای تاریخی نیز تأیید می کند. احمد قیصرپور که بخشی از پروژه مرمت و بازسازی بناهای تاریخی عمارت سردارجلیل، تکیه عباسخانی و چند بنای تاریخی دیگر را انجام داده، می گوید: هزینه های تامین مواد اولیه مرمت بناهای تاریخی نسبت به یک سال پیش افزایش چشمگیری داشت. به ویژه قیمت چوب که از مصالح اصلی مرمت این بناها محسوب می شود.
وی می افزاید: کاری را که تا یک سال پیش ۳۰۰ میلیون تومان مواد اولیه نیاز داشت، حالا دست کم با حدود سه برابر هزینه می شود اجرا کرد. شرایط پرداخت اعتبار برای مرمت بناهای تاریخی هم مناسب نیست. اگر اعتبارات به اندازه کافی وجود داشت حتماً پس از گذشت ماه ها از مرمت سقف عمارت سردارجلیل در ساری می توانستم مطالباتم را دریافت کنم.
با اظهارات این پیمانکار مرمت بناهای تاریخی می توان دریافت که مرمت عمارت کلبادی۲ –خانه سرهنگ خان- هم از نظر جذب اعتبار در وضعیتی مبهم قرار دارد و هم به دلیل آغاز مرمت بدون ارائه طرح به کمیته فنی میراث فرهنگی و حضور ناظر مورد انتقاد است.
قانون جایگزین برای تایید طرح مرمت
اما مدیرکل راه و شهرسازی مازندران روند اجرای طرح مرمت را قانونی می داند و ضمن اشاره به پیگیری برای دریافت اعتبار ویژه برای مرمت این ساختمان تاریخی می گوید: دلیل متوقف ماندن پروژه مرمت تایید نشدن مبادله موافقتنامه طرح در سازمان مدیریت برنامه ریزی بود که پیگیری ها برای به سرانجام رسیدن آن ادامه دارد و به زودی تاییدیه مربوطه را دریافت می کنیم.
سید محمد نظری اظهار می کند: مبلغ پیش بینی شده ما برای مرمت ساختمان های خریداری شده حدود ۳٫۵ میلیارد تومان است با پیگیری های انجام شده نهایتا تا دو هفته آینده تایید می شود و مبادله موافقتنامه آن را دریافت خواهیم کرد. بلافاصله نیز پس از تایید، عملیات مرمت از سر گرفته می شود. پیش بینی ما این است که در صورت تایید مبادله موافقتنامه و از سرگیری مرمت، نهایتا تا پایان نیمه نخست سال ۱۴۰۰ بازسازی این ساختمان به پایان برسد.
این مسئول درباره چرایی ارائه نشدن طرح مرمت بنا به میراث فرهنگی نیز تصریح می کند: قانون فرآیند دیگری را نیز برای اجرای طرح مرمت پیش بینی کرده که با انتخاب مشاور مورد تایید سازمان مدیریت و برنامه ریزی و زیر نظر این سازمان انجام می شود. در صورتیکه مشاور ذی صلاح از سوی سازمان مدیریت و برنامه ریزی معرفی شود، طرح مرمت قانونی است.
البته این اظهارنظر مدیرکل راه و شهرسازی مازندران مورد تایید کارشناسان میراث فرهنگی نیست، چرا که معتقدند مالک ساختمان در انتخاب مشاور آزاد است، اما طرح تهیه شده تحت هر شرایطی باید به تایید میراث فرهنگی برسد. اما با وجود همه این اظهارنظرها، نقطه پررنگ این ماجرا همان پوشش پلاستیکی آبی رنگی است که روی بنایی با بیش از ۱۵۰ سال قدمت قرار دارد و باد و باران نیز بخشی از آن را از جابجا کرده است. ساختمانی در نزدیکی چندین خانه تاریخی دیگر مانند خانه تاریخی صادقیان و خانه تاریخی میرگتی که آن ها هم با شرایطی نه چندان مناسب در هسته مرکزی شهری قرار دارند که کمتر از یک سال دیگر قرار است در رویداد بین المللی ساری ۲۰۲۲ پایتخت گردشگری کشورهای عضو اکو و میزبان گردشگران خارجی باشد.
مطالب مرتبط:
