از سالیان پیش فرهنگ دوستان هشدار می دهند که بی توجهی به شهریری و داشته های غنی باستانی دیار سبلان خطر پایان تاریخ در سرزمین زرتشت را نزدیک می سازد و اقدامات در حال انجام برای حفاظت از این میراث باید بسیار کارشناسانه و سریع عملیاتی شده و کامل گردد.
شاید چالز برنی، باستان شناس غربی و همکارانش رابرت بولی، مایکل لوید اینگراهام و جفری سامرزه در دهه ۴۰ و ۵۰ شمسی تصور نمی کردند که مطالعاتشان در شهره کردن جهانی منطقه شهریری سرنوشت خوبی برای معبد و سنگ افراشته های باستانی این منطقه نخواهد داشت.
شهریری منطقه ای تاریخی با وسعت ۴۰۰ هکتار است که در یک کیلومتری روستای پیرازمیان که در زمانی دور برای ترساندن دشمنان به آن بورازما یعنی اینجا نیا می گفتند، قرار دارد.
آنچه شهریری و روستای پیرازمیان را شهره ایران و جهان ساخته است وجود معبدهایی با نگهبانان سنگی آن است، نگاهبانان سنگی شهریری شامل ۲۸۰ سنگ هستند که دیرینگی آنها به بیش از شش هزار سال پیش از میلاد و به دوران اواخر مفرغ، دوره نوسنگی، مس سنگی و اوایل آهن پیوند می خورد.
سنگ افراشته های ۷۰تا ۳۶۰سانتیمتری که نقش انسان به صورت دارند و وقتی به آن می نگری بسان نگهبانانی هستند که دست به سینه و معمولا بدون دهان به صف کشیده اند.
محوطه شهریری دارای فضاهای تاریخی شامل قلعه با معماری سنگی و دیواره های خشکه چین، معبد، حدود ۳۰۰ گور باستانی کلان سنگی، غار باستانی، دروازه، محوطه قوشاتپه مربوط به شش هزار سال پیش از میلاد است.
نگهبانان همیشه ساکت و دست به سینه شهریری به جز هفت قطعه مشابه در منطقه حکاری ترکیه و یک قطعه هم در قپوزستان جمهوری آذربایجان مانندی برایشان در جهان نیست.
بنوشته چارلز برنی، باستان شناسی که کاوش های را در شهریری انجام داد، دو محوطه در غرب مشگین شهر کشف شد که می توان آن را پاسگاه مرزی اورارتوها لقب داد. مهمترین محوطه کشف شده محوطه شهریری در شرق منطقه مورد مطالعه قرار دارد. استقرار این محوطه به دلیل ملاحظات استراتژی بر روی صخره ای بنا شده است. استحکامات دفاعی تماما از سنگ ساخته شده و این محوطه از ۴ مولفه تشکیل شده است.
دهکده وسیعی که بخشی از آن حصار کشی شده و این دهکده به دو قسمت بالایی و پایینی تقسیم می شود، ارک که از سمت غرب به دهکده بالایی منتهی می شود، چهارگروم استیل ها (سنگ افراشته ها)، تعدادی قبر که در دهکده بالایی و پایینی قرار داشت. از میان ۷۲ محوطه ثبت شده چند مورد علائم و نشانه های قطعی و چند مورد نیز علائم احتمالی مربوط به تمدن های ماقبل تاریخ ثبت شده است.
به گفته کارشناسان، در اولین کاوش ها در شهریری در دهه ۵۰ قبرهای عصر آهن کشف شد، سفال هایی مربوط به دوره مس سنگی نیز بدست آمد و قدمت منطقه را به ۳۵۰۰ سال پیش از عصر آهن برآورد نمود، برخی از سفالها منقوش و برخی با طرح سبدی بودند. تعدادی سفال دو لایه نیز در حفاری کشف شد که احتمال می رود لایه دوم سفال برای ترمیم قسمت های شکسته سفال بکار رفته است.
در منطقه شهریری تعداد زیادی سنگ شیشه برنده کشف شد، از ابسیدین برای برش سنگ های سخت در مس سنگی استفاده می شده است. نیای منطقه شهریری چند دوره تاریخی از مس سنگی، عصر آهن ۱ و عصر آهن ۲ مشخص شد و بقایایی از قلعه ای متعلق به دوره آهن کشف گردیده است.
در فصول بعدی حفاری، بقایایی از سفال، مفرغ و نقوش انسانی دیده شد که باستان شناسان آنها را نذوراتی متعلق به معبد می دانستند. یکی از این دو معبد در زیر دیوار دفاعی قلعه قرار داشت.
باستان شناسان نتیجه گرفتند در دوره اورارتویی که ساکنان شهریئری بر روی معبد خود قلعه ساخته بودند از دین خود روی گردانده اند و خدای اورارتویی را پذیرفته اند.
در این فصل حفاری یک لایه نیز در زیر محوطه داخلی قلعه کشف شد که به شهری متروک و قدیمی تر تعلق داشت. برخی سفال های قهوه ای مایل به بنفش و سفال های داغدار و سیاه نیز در این محل کشف شدند که به پیش از عصر آهن تعلق دارند.
در فصل سوم حفاری مشخص شد که در دوره اورارتوییان قلعه به آتش کشیده و متروک شده است. وجود خاکستر در لایه های خاک قلعه نشان دهنده آتش سوزی قلعه است. به این ترتیب دوره های متوالی زندگی بشر از ۷۰۰۰ سال پیش تا دوره اورارتوییان در شهریری به صورت متوالی مشخص شد. در این فصل تعداد زیادی ظروف سفالی، اشیای زرین مانند آویز، دکمه های زینتی و پلاکهای طلایی و مفرغی کشف گردید.
همچنین نیایشگاه اصلی منطقه شهریئری، از زیر خاک بیرون آمد که شامل بیش از ۳۰۰ سنگ افراشت با ارتفاع های مختلف از ۳۵ تا ۲۵۰ سانتیمتر با شکل های انسانی هستند که حاوی صورت آدمی، دست و شمشیر هستند.
آغاز غارت در شهریری از دهه ۲۰
برخی معتقدند که غارتگران میراث فرهنگی پیش از کاوش های شهریری متوجه این منطقه شده و از اواخر دهه ۲۰ غارتگری در آن را شروع کرده بودند. شهریری از این زمان تخریب های بسیار گسترده ای را هم از سوی انسان و هم طبیعت شاهد بوده است.
بررسی های علمی نشان می دهد که از زمان کشف محوطه تاریخی شهریری هشتاد درصد آثار آن از میان رفته و اکنون ۲۰ درصد آن باقی مانده که نیاز به حمایت و حراست دارد.
با اینکه ارزش تاریخی شهریری قابل تصور نمی باشد اما در دهه های گذشته به آن بسیار بی توجهی شده و سازمان میراث فرهنگی وقت کشور با تاخیری طولانی بلاخره در سال ۱۳۸۱ این منطقه باستانی را در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رساند.
طی سالیان گذشته استیل های سنگی شهریری در مقابل باد و سرما و انسان های طماع به حال خود رها شده بود و تنها در دهه ۸۰ با نصب کوتاه مدت داربست ها و سایه بان فلزی برای نگهداری این آثار تلاش شد و این داربست ها و حفاظ ها نیز پس از مدت کوتاهی بر اثر تندباد فروریخت.
ضرورت افزایش اقدامات کارشناسانه برای حراست از شهریری
از وقتی دولت دوازدهم سرکار آمد و استاندار آن در اردبیل گردشگری را بعنوان سرلوحه و محور برنامه های خود قرار داد، توجه به میراث فرهنگی و جاذبه های تاریخی و طبیعی نیز زیاد شد و پروژه های قابل توجهی نیز در این حوزه از جمله در زمینه کاوش های باستان شناسی، مرمت آثار تاریخی و حفظ و مراقبت از آنها به مورد اجرا گذاشته شد.
منطقه باستانی شهریری نیز از این امر مستثنی نبود و اقداماتی در زمینه حفظ و حراست از آن آغاز شد هر چند که در مورد طرح های اجرایی طرفداران و مخالفان آنها مسایل و نقدهای متفاوتی نیز ابراز کرده و می کنند، اما آنچه مورد وفاق تمامی کارشناسان است ضرورت تسریع به این اقدامات با توجه کامل به اصول علمی و کارشناسی می باشد.
به گفته کارشناسان میراثی که در شهریری باقی مانده است بسیار ارزشمند بوده و هر اقدام و فعالیتی در آن می بایست اقدامی کاملا علمی و با رعایت اصول و فنون باستان شناسی باشد.
از نخستین اقدامات در راستای ساماندهی منطقه شهریری اجرای سنگ فرش راه دسترسی به این منطقه باستانی بود که به گفته نادر فلاحی، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل این طرح از خروجی روستای پیرازمیان تا آثار سنگی محوطه باستانی اجرایی شده است.
به گفته وی، این طرح در فاز نخست به طول ۴۰۰ متر و در فاز دوم به طول ۵۰۰ متر اجرا شده تا دسترسی گردشگران به آثار سنگی تسهیل شود ضمن اینکه سرویس بهداشتی و نمازخانه نیز در منطقه احداث شده است.
تبدیل شهریری به بزگترین سایت موزه کشور
شهریری با استیل های سنگی و دیگر آثار باقی مانده خود استعداد تبدیل به سایت موزه برای ارائه بخشی از تاریخ مام وطن به جهانیان را داراست، این سایت موزه همچنین می تواند تبدیل به مکانی علمی برای مطالعه و ارائه یافته های علمی باستانشناسان و مورخان باشد.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل پیرامون اینکه فاز اول مجموعه تاریخی شهریری تا شهریور به بهره برداری می رسد، گفت: با تلاش ها و پیگیری های انجام شده ۴۰۰ هکتار سایت موزه در این محوطه باستانی ثبت شده و قرار است بزرگترین سایت موزه کشور با ۴۰۰ هکتار در محوطه باستانی شهریری ایجاد و بهره برداری شود.
فلاحی اضافه کرد: انتخاب یک مجموعه تاریخی و اثر باستانی به عنوان پایگاه ملی به منزله قرار گرفتن آن در لیست آثار برجسته و شاخص تاریخی کشور است.
وی ادامه داد: عملیات نصب سوله قسمت معبد این محوطه به اتمام رسید و بزودی نصب لایت پنل های معبد نیز آغاز می شود.
او افزود: مرمت سنگ افراشته های معبد نیز از اولویت های اصلی اداره کل میراث فرهنگی ، گردشگری و صنایع دستی اردبیل است و چند دانشگاه و موسسه علمی جهت مرمت سنگ افراشته های موجود در این محوطه باستانی اعلام آمادگی کرده اند.
مسقف شدن شهریری و افتتاح فاز اول مجموعه تا شهریور
یکی از اقدامات مهم در زمینه حراست از آثار باستانی منطقه شهریری مصون داشتن آنها از هجوم پدیده های طبیعی و انسانی است و در این راستا طرح مسقف کردن این مجموعه نیز اجرایی شده و همچنان ادامه دارد.
به گفته فلاحی، محوطه تاریخی جهت جلوگیری از تخریب مجسمه های سنگی کشف شده در محل با استفاده از سازه فلزی بطور کامل مسقف شده است و با توجه به پیشرفت اجرای طرح پیش بینی می شود در ماههای آینده تکمیل و به بهره برداری برسد.
وی با تاکید بر اجرای کارشناسانه این پروژه بیان کرد: از ایده های کارشناسانه محققان در اجرای پروژه استفاده شده و حتی از برخی مکان های مشابه در کشورهای همسایه نیز بازدید شده تا اقدامات کاملا کارشناسانه انجام و زمینه حراست از آثار باستانی موجود در شهریری فراهم شود.
فلاحی بیان کرد: حفظ این محوطه و انتقال سالم آن به آیندگان وظیفه ماست و پوشش سقف این مجموعه فاخر و مصون نگه داشتن سنگواره های مکتب اوشاخلاری از گزند آب و باران و برف نقش مهمی را در این امر ایفا خواهد کرد.
او افزود: با توجه به اهمیت محوطه در تاریخ و تمدن استان و شمال غرب کشور، پوشش سقف آن از مهمترین اولویت ها بوده که برای این امر با اختصاص اعتبارات مورد نیاز اقدام شده و شاهد تکمیل آن در آینده نزدیک خواهیم بود.
اکبر بهنامجو، استاندار اردبیل هم گفت: فاز اول مجموعه تاریخی شهریری مشگین شهر تا شهریور امسال به بهره برداری می رسد و ۴۰۰ هکتار زمین در حوزه این مجموعه، فاز به فاز راه اندازی و تکمیل می شود.
وی بیان کرد: این منطقه با توجه به قابلیت استثنایی خود در جذب گردشگر باید ضمن حفاظت از آثار باستانی توسعه داده شده و علاوه بر گردشگران داخلی پای گردشگران خارجی نیز به آن باز شود.
بهنامجو اظهار کرد: در کشورهای دیگر با یک قطعه سنگ تاریخی هزاران گردشگر را جذب می کنند اما ما از داشته های غنی باستانی شهریری و طبیعت آن استفاده مطلوب نکرده ایم.
وی بیان کرد: باید تمامی امکانات رفاهی در منطقه شهریری تدارک دیده شده و گرشگر دست کم نصف روز را در این منطقه سپری کند.
او اضافه کرد: تصمیم دولت فقط محدود به محصور و سرپوشیده کردن منطقه نیست، بلکه توسعه و ایجاد زیرساخت های قوی و ایجاد تمامی امکانات رفاهی جهت جلب و جذب گرشگر می باشد و این مهم باید مطالعه و اجرایی شود.
مطالب مرتبط:
