ماجرای عاشقانه شاهگلی تبریز
پارک شاهگلی تبریز که نامش بعدها به ائل گلی تغییر داده شد، نه تنها برای تبریزی ها بلکه برای تمامی گردشگرانی که تبریز را برای سفر انتخاب می کنند، آشنا بوده و میتوان از این پارک به عنوان تنها پارک بزرگ با کاربری های چند منظوره و موردپسند نسل های مختلف یاد کرد که خاطرات زیادی را برای مردم آذربایجان شرقی به ویژه اهالی تبریز رقم زده است. هر یک از تبریزی ها دست کم یک عکس یادگاری در عمارت شاهگلی یا در مقابل استخر آن دارند و گرفتن عکس بعد از کاشت لاله ها در این پارک به رقابتی تبدیل شد که همه برای ثبت عکس از هم پیشی می گرفتند، استخر بزرگ این پارک که رد پای پرنسس رومی در ایجاد آن دیده می شود، در لطافت هوا و مورد پسند بودن آن نقش پررنگی دارد، استخری که یخ بستن آن در فصل زمستان هم جذابیت خاصی برای مسافران دارد.
در منابع مختلف نوشته شد که شاه گلی تا پیش از روی کار آمدن صفویان، بزرگترین منبع ذخیره آب جهت آبیاری باغ های مناطق شرقی تبریز تا دروازه تهران و تپلی باغ بوده است که در دوران حکومت صفویان، تمام شن و ماسه و نخاله های موجود در محوطه داخلی دریاچه فعلی خالی شده و دیواره ای سنگی به دور آن کشیده شد، در دوران قاجار خیابان هایی در پیرامون استخر شاه گلی جهت عبور و مرور احداث شد و درختان درخت تبریزی، بید مجنون و گل های اطلسی متعددی در چندین ردیف جهت تزئین گردشگاه و پاکی آب و هوا در جوار این معابر کاشته شد. شاه گلی در دوران پهلوی به شهرداری تبریز واگذار شد تا به یک گردشگاه عمومی تبدیل شود. سید باقر کاظمی، استاندار وقت آذربایجان شرقی نخستین تعمیرات اساسی را در محوطه این گردشگاه انجام داد. عمارت کلاه فرهنگی هشت ضلعی در مرکز استخر وجود دارد که امروزه به صورت یک تالار پذیرایی مورد استفاده قرار می گیرد و به کاخ شاه گلی مشهور است، این بنا پیشتر ساختمانی خشتی بود که در سال ۱۳۴۶ تخریب شد و با همت شهرداری تبریز و استانداری، جای خود را به یک ساختمان زیبا و مقاوم داد.
دریاچه شاه گلی با ۵٫۵ هکتار وسعت، گنجایش ۷۲۰ هزار متر مکعب آب را دارد، نام این دریاچه پیش از انقلاب، شاه گلی بود که پس از انقلاب اسلامی ایران به ائل گلی تغییر نام داد، اما به عقیده بهروز خاماچی، مورخ کلمه «شاه» در این جا به معنی شخص شاه نبوده و به معنی «بزرگ و باعظمت» است. یکی از شعبه های رودخانه لیقوان که از نزدیکی روستای چاوان می گذرد، بصورت جویباری کوچک از سمت جنوب شرقی دریاچه شاه گلی وارد آن شده و آب آن را تأمین می کند و تپه نسبتا بلندی در بخش جنوبی دریاچه شاه گلی قرار گرفته که جنگل کاری شده و آبشارهای مصنوعی متعددی از این تپه به سمت داخل دریاچه سرازیر می شود، همچنین از ضلع جنوبی دریاچه تا مرکز آن و محل کاخ شاه گلی خیابانی کشیده شده که عمارت کلاه فرنگی را به صورت یک شبه جزیره درآورده است.»
تا اینجای ماجرا هیچ نشانی از بانیان ایجاد این استخر و عمارت نبوده و مطالب موجود به اقدامات و تاریخچه بعد از احداث شاهگلی اشاره می کنند. عمارت کلاه فرنگی و استخر شاهگلی به دستور اوزون حسن آق قویونلو و برای فراغ بال دسپینا خاتون ساخته شده است، کندن استخر و تپه های حاصل از خاک آن و سیستم تامین آب آن هم داستان جالبی دارد که بر جذابیت داستان می افزاید، روایت زیر بخشی از اظهارات کریم میمنت نژاد، تبریز شناس است که به داستان ازدواج اوزون حسن با پرنسس یونانی و چگونگی ساخت این مجموعه اشاره می کند:
دسپینا کاترین یا دسپینا خاتون
«پس از دوره ی قراقویونلوها به عنوان دوره ی اول ترکمانان تبریز که جهانشاه معروف ترین شاهشان بود، به دوره آق قویونلوها می رسیم که اوزون حسن یا حسن پادشاه، موسس آن بود. این پادشاه با توجه به همسایگی با امپراطوری عثمانی با ژان چهارم، شاه ترابزون، وصلتی انجام داده و دختر او را که مسیحی و بسیار زیبارو بود به همسری می گیرد و دختر ژان چهارم معروف به دسپینا کاترین در تبریز دسپینا خاتون نامیده می شود. این دو صاحب چهار فرزند می شوند که معروف ترین آن ها مارتا، مادر شاه اسماعیل صفوی بود که بعدها نامش را به حلیمه تغییر دادند. امپراطوری ترابزون در اقلیمی متفاوت و در کنار دریا قرار داشت و همین باعث شد تا پرننس داستان ما بعد از جدا افتادن از وطنش و بدلیل تفاوت اقلیم تبریز با ترابزون احساس غربت کرده و شکایتش را پیش اوزون حسن برد و پادشاه هم برای از بین بردن احساس رخوت و غربت دسپینا خاتون، نزدیک ترین جا به تبریز را انتخاب کرد که این منطقه بعد از اقدامات حسن پادشاه و آبادانی به قریه شاهگلی تبدیل شد.
تامین آب استخر شاهگلی
استخری به وسعت زیاد در شاهگلی ایجاد شده که خاک های حاصل از کندن استخر را در ضلع جنوبی آن به صورت پلکانی انباشته و به باغ تبدیل کردند و عمارتی در مرکز این استخر مانند کاخ هشت بهشت واقع در صاحب آباد تبریز بنا کردند، اما مهم ترین کار تامین آب این استخر بزرگ بود، نهر شاهی به طول ۲۲ کیلومتر که شاخه ای منشعب از لیقوان چایی بود برای تامین آب شاهگلی به معنی استخر بزرگ در نظر گرفته شد که در برخی نقاط از زیر و روی زمین و در برخی نقاط به صورت تونل از دل کوه رد شده و به استخر می رسید، این سرمایه برای تبریز بسیار ارزشمند بود که متاسفانه، جریان آب جاری شده از این رود به شاهگلی در جریان شهرک سازی و عملیات های عمرانی شهرک خاوران قطع شد و انتظار می رود شهرداری تبریز هرچه زودتر نسبت به احیای مجدد آن اقدام کند، سر ریز این استخر که در جنوب شرقی تبریز و بلادست احداث شده بود، تمامی باغ های اطراف تبریز را آبیاری می کرد و این نشان می دهد که احداث این استخر مهندسی شده بود و به عنوان منبع ذخیره آب برای باغ های اطراف تبریز طراحی شده بود. منطقه شاهگلی از زمان آق قویونلوها و صفویه تا اواخر دوران قاجارمنطقه ای خصوصی و پادشاهی و تفرجگاهی سلطنتی بود و مرمت ها و احداث هایی در آن منطقه انجام شده بود، اما بعدها عمومی شد و در دسترس مردم قرار گرفت.
عمارت شاهگلی دو طبقه شد
عمارت شاهگلی که در یک طبقه ساخته شده بود، با وجود مرمت هایی که قهرمان میرزا در دوره قاجار انجام داده بود، در دوره آقای وارسته، شهردار خوشنام تبریز و در اواخر دهه چهل و بنابه نوشته خود او در کتاب خاطراتش تحت نظر هوشنگ سیهون، تبدیل به عمارت کلاه فرنگی در دو طبقه می شود، این بنا هم اکنون هم در حال تعمیر بوده و امید است مسائل مربوط به حفظ هویت و اصول مرمتی در احیای این بنا حفظ شده و بر قدمت تاریخی این بنا تاکید بیشتری شود.»
به نظر می رسد شهرداری تبریز هنوز برنامه ای برای احیای نهرشاهی ندارد، چرا که آخرین اخبار و وعده ها به قبل از تغییر نام سازمان پارک ها و فضای سبز شهرداری به سازمان سیما، منظر و فضای سبز شهرداری تبریز در سال ۹۴ بازمی گردد که محمد حسین حسن زاده، مدیرعامل وقت سازمان پارک ها و فضای سبز تبریز پیرامون موضوع رد پای پرنسس یونانی در محبوب ترین پارک تبریزی ها گفت: «هویت فرهنگی و تاریخی نهرشاهی نیز حفظ می شود. با هماهنگی های صورت گرفته از طریق شرکت آب منطقه ای و شرکت آب و فاضلاب تبریز دستور احیاء نهرشاهی صادر شده و مشکلات مربوط به این قسمت از طریق سازمان پارک ها و فضای سبز تبریز پیگیری می شود؛ کوره ها و قنات های موجود در ایجاد و احداث بزرگراه نبی اکرم (ص) تخریب شده و از سال ۸۷ تامین آب با فشار به چاه های ائل گلی تامین می شد که روش صحیحی برای منابع آبی نبود، متاسفانه این مسیر آبرسانی از چند سال قبل تخریب شده و اقدامی برای بهبود وضعیت آن صورت نگرفته بود. کار اجرایی این مسیر در دو بخش انجام یافته که بخش نخست آن شامل اصلاح مسیر روبازی است که شامل روستای فتح آباد بوده و تا دره ی لیقوان ادامه خواهد یافت، همچنین در بخش دیگری این طرح از طریق بازسازی و اصلاح کوره هایی که زمان احداث اتوبان تبریز- زنجان آسیب دیده بودند، مرمت خواهد شد. متاسفانه آب مورد نیاز استخر ائل گلی طی چند سال گذشته از طریق چاه های موجود در منطقه تامین می شد که همین موضوع علاوه بر هزینه های فراوان، ظلم بزرگی در حق منابع آبی زیر سطحی این منطقه بشمار می رفت. طی دو سال گذشته اجازه ندادیم آب استخر ائل گلی به حداقل برسد و از این طریق آبروی شهر تبریز را حفظ کردیم.» انتنظار می رود شهرداری تبریز و شرکت های متولی آب تبریز برای جلوگیری از بحران آب و استفاده بیش از حد منابع آب زیرزمینی برای تامین آب استخر ایل گلی تبریز، اقدامات لازم برای احیای نهر شاهی را در راس امور قرار دهند.
مطالب مرتبط:
